Εθνικόν και καπόδιστριακόν πανΕπιστήμιόν αθήνών Εθνικό ιδρΥμα ΕρΕΥνών ινστιτόΥτό ιστόρικών ΕρΕΥνών τμήμα θΕατρικών σπόΥδών Ελληνικότητα και ΕτΕρότητα ΠόλιτισμικΕσ διαμΕσόλαβησΕισ και ‘Εθνικόσ χαρακτηρασ’ στόν 19ό αιώνα B´ τόμόσ Πρακτικά συμποσίου Επιμέλεια: Άννα ταμπάκη – όυρανία Πολυκανδριώτη αθηνα 2016 Ελληνικότητα και ετερότητα: Πολιτισμικές διαμεσολαβήσεις και ‘εθνικός χαρακτήρας’ στον 19ο αιώνα Η έκδοση έλαβε οικονομική ενίσχυση από το Εργαστήριο Αριστείας TransferS (École Normale Supérieure, πρόγραμμα “Investissements d’avenir” ANR-10-IDEX-0001-02 PSL* και ANR-10-LABX-0099) This book has received support of TransferS (laboratoire d’excellence, program “Investissements d’avenir” ANR-10-IDEX-0001-02 PSL* and ANR-10-LABX-0099) «ΘΑΛΗΣ» «Χρυσαλλίς» Πολιτισμικές διαμεσολαβήσεις και διαμόρφωση του ‘εθνικού χαρακτήρα’ στον περιοδικό Τύπο του 19ου αιώνα ISBN 978-618-82918-2-9 [SET] ISBN 978-618-82918-1-2 Εθνικόν και καπόδιστριακόν πανΕπιστήμιόν αθήνών Εθνικό ιδρΥμα ΕρΕΥνών τμήμα θΕατρικών σπόΥδών ινστιτόΥτό ιστόρικών ΕρΕΥνών Ελληνικότητα και ετερότητα: Πολιτισμικές διαμεσολαβήσεις και ‘εθνικός χαρακτήρας’ στον 19ο αιώνα ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ Επιμέλεια: Άννα Ταμπάκη – Ουρανία Πολυκανδριώτη Τόμος B´ ΑΘΗΝΑ 2016 Περιεχόμενα Β´ τόμου V. Χρήσεις και αναβιώσεις της αρχαιότητας Ευριπιδησ Γαραντουδησ H αναβίωση της αρχαίας ελληνικής μετρικής τον 19ο αιώνα: Ποιητικά κείμενα με θέμα την αναβίωση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Κωστασ Καρδαμησ Προσεγγίσεις της ελληνικής αρχαιότητας στα επτανησιακά οπερατικά έργα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 αννα μαυρολΕων Η αναβίωση του αρχαίου ελληνικού δράματος ως πολιτισμικό επιχείρημα εθνικής ταυτότητας στην Ελλάδα του 19ου αιώνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 VI. Ζητήματα κριτικής & πρόσληψης παναΓιωτησ αντωνοπουλοσ Η καταδίκη της Σαπφώς από τον Ευγένιο Βούλγαρη και τον Άνθιμο Γαζή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 αλΕξανδροσ ΚατσιΓιαννησ Έρως, Ελληνικότητα και Δύση. Πρώτες σημειώσεις για τις ιδεολογικές χρήσεις της έννοιας του ‘έρωτα’ από τη νεοελληνική ρομαντική κριτική του 19ου αιώνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 αννα χρυσοΓΕλου-Κατση Το εύρος της έννοιας εθνικός σε κριτικά κείμενα του Άγγελου Βλάχου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Βανια παπανιΚολαου Από τη Ματθίλδη… στη Γισμόνδα. Ελληνο-γαλλικές παραλλαγές στην ιστορία της Δούκισσας των Αθηνών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 VII. Ο περιοδικός τύπος στΕση αθηνη Πολιτισμικές μεταφορές στον περιοδικό Τύπο: Οι βιογραφίες ξένων λογοτεχνών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 νιΚοσ ΦαλαΓΚασ Η απολογία ενός ‘είδους’: Η στήλη «Ποικίλα» στην Πανδώρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 ΒιΚυ πατσιου Ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση: Το περιοδικό Ευρωπαϊκός Ερανιστής και ο ρόλος των μεταφράσεων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 μαριλιζα μητσου «Έστωσαν ημίν ήρωες του Φιλελληνισμού»: Η πρόσληψη του ξένου ως οικείου στον ελληνικό περιοδικό Τύπο του 19ου αιώνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 αλΚηστισ σοΦου Περιοδικός Τύπος των ετεροχθόνων και ‘εθνικό κέντρο’. Ιδεολογικές συμπτώσεις και διαστάσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 χριστινα παλαιολοΓου Η γερμανική λογοτεχνική και καλλιτεχνική παραγωγή μέσα από το βλέμμα του Γιάννη Καμπύση στη στήλη «Γερμανικά Γράμματα» του περιοδικού Η Τέχνη (1898-1899) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213 ΓΕωρΓιοσ ΚοτΕλιδησ Πέρασμα στην Ινδία. Η εικόνα της Ινδίας στον ελληνικό περιοδικό Τύπο του 19ου αιώνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225 8 Ελληνικότητα και ΕτΕρότητα: ΠόλιτισμικΕσ διαμΕσόλαβησΕισ και ‘Εθνικόσ χαρακτηρασ’ στόν 19ο αιώνα Γ. Ιστορία των ιδεών ΓΕωρΓιοσ ν. λΕοντσινησ Ιόνια νησιά στη στροφή του 18ου προς τον 19ο αιώνα: Από το «σκότος της δουλείας και της αμάθειας» στο «έαρ της ελευθερίας» και στο «φως του κόσμου» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 παναΓιωτησ Κιμουρτζησ – αννα μανδυλαρα ‘Οράματα αυτοκρατορίας’. Βυζάντιο και δυναστικό καθεστώς επί Όθωνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 μιχαλησ δ. Κοναρησ Αρχαία ελληνική θρησκεία και εθνικός χαρακτήρας στο έργο του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267 αλΕξανδρα σΦοινη Ιστορία της ελληνικής γλώσσας τον 19ο αιώνα: Eθνική ιδεολογία, γλωσσικό ζήτημα και γλωσσική επιστήμη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283 ΒασιλιΚη χρυσοΒιτσανου Η γέννηση της αρχαιολογικής επιστήμης στην Ελλάδα και η συμβολή της στην ανάδειξη της συνέχειας του ελληνικού έθνους: Το αρχαιολογικό έργο του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299 μαρια ΒΕλιωτη-ΓΕωρΓοπουλου Η επιτέλεση της ελληνικότητας και της ετερότητας. Η τελετή για την άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315 λουΚια Ευθυμιου Δυτικά πρότυπα και ελληνικότητα: Η Εφημερίς των Κυριών της Καλλιρρόης Παρρέν και τα διλήμματα του ελληνικού φεμινιστικού κινήματος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329 Ευη πΕτροπουλου Γερμανικές επιρροές στον περιοδικό Τύπο για παιδιά κατά το β΄ ήμισυ του 19ου αιώνα. Η περίπτωση της Διάπλασης των Παίδων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343 9 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Δ. Διαμόρφωση της εθνικής δραματουργίας: υπερβάσεις, συνέχειες και ρήξεις I. Δραματουργικά είδη Κωνσταντινα ριτσατου Αναζητώντας την εθνική ταυτότητα στα χνάρια μιας νεράιδας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357 μαρια δημαΚη-ζωρα «Ὦμεν Ἕλληνες. Ἰδού τό πᾶν» Η διαμόρφωση της εθνικής δραματουργίας ως παράγοντας εθνικής αυτοσυνειδησίας, μέσα από προλογικά κείμενα θεατρικών έργων του 19ου αι. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371 Καιτη διαμανταΚου-αΓαθου τὸν μὲν γὰρ ἡγοῦμαι σοφόν, τῷ δ’ ἥδομαι (Αριστοφ. Βάτρ. 1413) Αισχύλος ή Ευριπίδης: Τα διλήμματα ενός εκκολαπτόμενου μεταφραστή στα τέλη του 19ου αιώνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381 ηρω Κατσιωτη Άλλο κόμης κι άλλο κόντες ή Οι Νέοι Μυλωνάδες, μια διασκευή «κατά τα καθ’ ημάς» που δεν ευτύχησε. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395 μιχαλησ ΓΕωρΓιου Το γερμανικό και το «δικό μας» θέατρο κατά τον 19ο αιώνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411 ΒαρΒαρα ΓΕωρΓοπουλου Το πρόσωπο του Νέρωνα στην ελληνική δραματουργία του 19ου αιώνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425 ΚυριαΚη πΕτραΚου Ένα ιδιαζόντως ανατρεπτικό έργο του 19ου αιώνα: Ιουλιανός ο Παραβάτης του Κλέωνος Ραγκαβή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 435 Κωνσταντινοσ ΚυριαΚοσ «Να εγείρωμεν μίαν άλλην πτυχήν, μιας άλλης φιλολογίας»: Οι πρώτες φάσεις της έντυπης και σκηνικής πρόσληψης του ρωσικού θεάτρου στην Ελλάδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451 χριστινα οιΚονομοπουλου Γαλλοφωνία και ελληνικότητα ή αποτυπώνοντας την πρόκληση 10 Ελληνικότητα και ΕτΕρότητα: ΠόλιτισμικΕσ διαμΕσόλαβησΕισ και ‘Εθνικόσ χαρακτηρασ’ στόν 19ο αιώνα της πολιτισμικής διαμεσολάβησης στη θεατρική σκηνή: Η περίπτωση της Iphigénie του Jean Moréas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 465 αρΕτη ΒασιλΕιου Βαρβάρων ερωτικά πάθη και τυραννοκτονίες: Η Ιφιγένεια εν Ταυρίδι του Ν. Α. Σούτζου (1837) και τα γαλλικά νεοκλασικά της πρότυπα από τον 17ο και τον 18ο αιώνα (Lagrange-Chancel και De La Touche) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479 αλΕξια αλτουΒα Εθνικός χαρακτήρας και υποκριτική τέχνη στο ελληνικό θέατρο του 19ου αιώνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493 II. Λυρικό θέατρο στΕλλα Κουρμπανα Το «πρώτο ελληνικό μελόδραμα» και οι διεκδικητές του . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 505 αυρα ξΕπαπαδαΚου Ειδωλολατρία και ιεροσυλία. Ο Όφενμπαχ στην Αθήνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517 πανοσ ΒλαΓΚοπουλοσ Άρια αρμονία: Η σχέση της Ελληνίδας λογίας Μαργαρίτας Αλβάνα-Μηνιάτη (1821-1887) και του Γάλλου συγγραφέα Edouard Schuré (1841-1929) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531 Επίμετρο Πρόγραμμα συμποσίου. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 545 Κατάλογος συνέδρων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 555 11 Β´ ΤΟΜΟΣ Η έκδοση αυτή αποτελεί προϊόν συνεργασίας του προγράμματος «Θαλής» - «Χρυσαλλίς». Πολιτισμικές διαμεσολαβήσεις και διαμόρφωση του ‘εθνικού χαρακτήρα’ στον περιοδικό Τύπο του 19ου αιώνα του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (επιστ. υπεύθυνη Άννα Ταμπάκη) και του προγράμματος «Νεοελληνική Γραμματολογία και Ιστορία των Ιδεών (18ος-20ός αι.)» του Τομέα Νεοελληνικών Ερευνών του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών / Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών (επιστ. υπεύθυνη Ουρανία Πολυκανδριώτη) Η έντυπη έκδοση επιχορηγήθηκε από το Εργαστήριο Αριστείας TransferS της École Normale Supérieure. Ευχαριστούμε ιδιαιτέρως τον καθηγητή Michel Espagne, διευθυντή του Laboratoire d’excellence TransferS για την ευγενική συμμετοχή του στο Συμπόσιο καθώς και για την τιμητική πρότασή του να ενισχύσει οικονομικά την έκδοση των Πρακτικών και να την εντάξει στις επιστημονικές δραστηριότητες του Εργαστηρίου Την τυπογραφική και φιλολογική επιμέλεια των κειμένων ανέλαβαν οι φιλόλογοι Μικέλα Βλαβιανού και Λίντα Βολτή, τις οποίες ευχαριστούμε θερμά Την επιστημονική επιμέλεια της έκδοσης έχουν οι υπογράφουσες Άννα Ταμπάκη, Ουρανία Πολυκανδριώτη Θεματικές ενότητες Α. Διαπολιτισμικές σχέσεις και μεταφορές I. Η εθνική γραμματεία αν́μεσα στο οικείο και το ξένο ΙΙ. Η μετ́φραση στο επίκεντρο της διαπολιτισμικής μεσολ́βησης Β. Λογοτεχνικά και ιδεολογικά ρεύματα Ι. Γραμματειακ́ είδη ΙΙ. Ιδεολογικ́ ρεύματα ΙΙΙ. Αναζητώντας την «εθνική ταυτότητα» ΙV. Οι λόγιοι του 19ου αιώνα και η παραγωγή τους V. Χρήσεις και αναβιώσεις της αρχαιότητας VI. Ζητήματα κριτικής & πρόσληψης VII. Ο περιοδικός τύπος Γ. Ιστορία των ιδεών Δ. Διαμόρφωση της ‘εθνικής δραματουργίας’: υπερβάσεις, συνέχειες και ρήξεις I. Δραματουργικ́ είδη II. Λυρικό θέατρο ΑυρΑ ΞεπΑπΑδΑκου Ειδωλολατρία και ιεροσυλία. Ο Όφενμπαχ στην Αθήνα1 Η επάνοδος του Ορφέα και της Ελένης, των ηρώων της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας, στη νεότερη Ελλάδα συντελείται, αρχικά αθόρυβα και στη συνέχεια με πάταγο, στα τέλη της δεκαετίας του 1860 και στις αρχές του 1870, όταν οι πρώτοι γαλλικοί θίασοι επισκέπτονται την Αθήνα για να δώσουν μουσικοθεατρικές παραστάσεις στο Χειμερινό Θέατρο Αθηνών. Οι θίασοι αυτοί, εκτός από το πρωτοπαρουσιαζόμενο ρεπερτόριό τους, φέρνουν μαζί τους και καινοφανή θεατρικά ήθη, προκαλώντας αίσθηση στο κοινό της πρωτεύουσας, που παρακολουθεί έκθαμβο τις ανάλαφρες σκαμπρόζικες μουσικές κωμωδίες της τελευταίας γαλλικής εσοδείας και –κυρίως– τις γεμάτες μπρίο Γαλλίδες πρωταγωνίστριες. Στην παρούσα μελέτη θα γίνει μια απόπειρα ανασύνθεσης του ιδιαίτερου αυτού πολιτιστικού τοπίου και θα διερευνηθεί η πρόσληψη του ελαφρού γαλλικού μουσικού θεάτρου και ειδικότερα της οπερέτας του Jacques Ofenbach στη νεο-αστική αθηναϊκή κοινωνία του 1870. Mια σύντομη αναδρομή καταδεικνύει ότι από τις αρχές της δεκαετίας του 1. Η έρευνα αυτή χρηματοδοτήθηκε από το ερευνητικό πρόγραμμα «Θαλής-Χρυσαλλίς» και παρουσιάστηκε αρχικά στο 34th National Conference of the Musicological Society of Australia and the 2nd International Conference on Music and Emotion The Power of Music, University of Western Australia, Perth (30 November – 3 December 2011), ενώ στη συνέχεια αναπτύχθηκε και δημοσιεύθηκε ως: Avra Xepapadakou, «Idolatry and Sacrilege: Ofenbach’s Operetta in NineteenthCentury Athens», Studies in Musical Theatre 8/2 (2013), σ. 129-141. Μια πρώτη, συνοπτικότατη εκδοχή της βλ. Αύρα Ξεπαπαδακου (επιμ.), Jacques Ofenbach: Ο Ορφέας στον Άδη, «Ο Ορφέας στην Αθήνα του 19ου αιώνα», Οργανισμός Μεγάρου Μουσικής Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2009, σ. 38-39, με αφορμή την ομότιτλη παράσταση. 517 ΑυρΑ ΞεπΑπΑδΑκου 1840 και έως την εκθρόνιση του Όθωνα το 1862 η ιταλική όπερα δεσπόζει στην αθηναϊκή καλλιτεχνική και βραδινή ζωή. Οι ιταλικοί θίασοι που επισκέπτονται την πρωτεύουσα λαμβάνουν συστηματικά κρατική επιχορήγηση, υποσκελίζοντας την προσπάθεια των λιγοστών ελληνικών θιάσων πρόζας να εδραιωθούν.2 Το κοινό των ιταλικών μελοδραμάτων είναι ευρύ και πολυσυλλεκτικό, αποτελούμενο όχι αποκλειστικά από τις ανώτερες τάξεις ούτε μόνο από τους εν Ευρώπη διατελέσαντες.3 Ανάμεσα στους θεατές διακρίνονται πολυάριθμοι εκπρόσωποι της μεσαίας τάξης, ακόμη και του λαού, που συνήθως υποκύπτουν αμαχητί στη γοητεία του λυρικού θεάτρου. «Ξένοι, Ἕλληνες, στρατιωτικοί, ἔμποροι, Ὀθωμανοί […]» εκσφενδονίζουν άνθη και περιστέρια στη σκηνή,4 παράφοροι φοιτητές ευχαρίστως πωλούν τα βιβλία τους για τα μάτια μιας πριμαντόνας και αψίκοροι φουστανελοφόροι δίχως πολλή σκέψη χαλαλίζουν για χάρη της ακόμη «και το παλιάμπελο».5 Λόγω της επιτυχίας τους, οι ιταλικοί θίασοι βάλλονταν πανταχόθεν. Αφενός, τα ερωτικά θέματα και η αισθησιακή παρουσία γυναικών στη σκηνή σκανδάλιζε τους συντηρητικούς κύκλους, οι οποίοι κατήγγελλαν τις βλαβερές συνέπειες της «χαύνου ἁρμονίας» και το ανώφελον του είδους.6 Οι πρόμαχοι της πνευματικής και ηθικής διαπαιδαγώγησης του γένους, πιστοί στο πνεύμα του Διαφωτισμού, προέτασσαν τη διδακτική και όχι την ψυχαγωγική λειτουργία του θεάτρου και, ως εκ τούτου, απεχθάνονταν και πολεμούσαν την όπερα.7 2. Νικόλαος Ι. Λασκαρησ, Ἱστορία τοῦ νεοελληνικοῦ θεάτρου, Β΄, Μ. Βασιλείου καὶ Σία, Αθήνα 1938-1939, σ. 234-237, όπου τονίζεται με τη μορφή πολεμικής η οικονομική ενίσχυση του ιταλικού μελοδράματος από το κράτος. 3. Για τη σύσταση της αθηναϊκής κοινωνίας των μέσων του 19ου αιώνα βλ. και Ξεπαπαδακου, Παύλος Καρρέρ, Fagottobooks, Αθήνα 2013, σ. 76. 4. Το απόσπασμα από δημοσίευμα στον Ἑλληνικὸν Ταχυδρόμον, 5.6.1837, όπως το παραθέτει ο Λασκαρησ, σ. 206, 212-213. 5. Ιωάννης Μακρυγιαννησ, Απομνημονεύματα, (παρουσίαση – σχόλια Δημήτρης Φωτιάδης, εισαγωγή – επιμ. Έλλη Αλεξίου, πρόλογος – μελέτη Γιάννης Βλαχογιάννης), Μέρμηγκα, Αθήνα χ.χ., σ. 428. Το θέμα αυτό πραγματεύεται με γλαφυρό και ανεκδοτολογικό τρόπο ο Θεόδωρος Ν. Συναδινοσ, Ἱστορία τῆς Ἑλληνικῆς Μουσικῆς, 1824-1919, τχ. 1, τύποις «Τύπου», Αθήνα 1919 (έργο ημιτελές), σ. 62-63. 6. Χαρακτηρισμοί του Θεόδωρου Ορφανίδου, όπως παρατίθενται στo Άννα Ταμπακη, «Μία συζήτηση για το ιταλικό μελόδραμα. Ο Τοξότης του Θεόδωρου Ορφανίδη», Το Νεοελληνικό Θέατρο (18ος-19ος αιώνας). Ερμηνευτικές προσεγγίσεις, Δίαυλος, Αθήνα 2005, σ. 310-323, ιδ. σ. 321. 7. Ταμπακη, «Η χρήση του ιστορικού μύθου στη δραματουργία του 19ου αιώνα. Όψεις και ερμηνείες του φαινομένου», Η νεοελληνική δραματουργία και οι δυτικές της επιδράσεις (18ος-19ος αιώνας). Μια συγκριτική προσέγγιση, Αδελφοί Τολίδη, 518 Ειδωλολατρια και ιΕροσυλια. ο οφΕνμπαχ στην αθηνα Αφετέρου, η κρατική πολιτιστική πολιτική, η οποία επέμενε μονομερώς στην οικονομική και την ηθική στήριξη των ξένων λυρικών θιάσων από το ελληνικό δημόσιο, πολύ σύντομα κατέστησε τους Ιταλούς καλλιτέχνες εχθρούς του ελληνικού θεάτρου πρόζας, το οποίο διένυε εκείνη την εποχή το νηπιακό στάδιο της ανάπτυξής του.8 Ενσκήπτει για να κατακτήσει Η κατάσταση παραμένει περίπου η ίδια κατά τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Γεωργίου του Α΄, Δανού πρίγκιπα της δυναστείας Γκλύξμπουργκ, ο οποίος ανεβαίνει στον ελληνικό θρόνο το 1863. Μερικά χρόνια αργότερα, το 1868, αμφισβητείται επισήμως στην ελληνική Bουλή η πρακτική της κρατικής επιχορήγησης των ιταλικών μελοδραματικών θιάσων που συστηματικά εμφανίζονται στο Χειμερινό Θέατρο Αθηνών. Ο βουλευτής Τιμολέων Φιλήμων, τον Οκτώβριο του 1868, με έναν μακροσκελή πύρινο λόγο, κατακεραυνώνει την τυφλή ξενομανία των Αθηναίων, επικρίνοντας δριμύτατα την κυβέρνηση που επιμένει να διαθέτει σε μετακλήσεις ιταλικών μελοδραματικών θιάσων παχυλά κρατικά κονδύλια, μη μεριμνώντας διόλου υπέρ του ελληνικού θεάτρου.9 Παρά τις διαμαρτυρίες και τις καταγγελίες, η παντοκρατορία του ιταλικού λυρικού θεάτρου δεν θα απειληθεί από τους διάσπαρτους ελληνικούς δραματικούς θιάσους. Ο «αντίπαλος» θα εισβάλει επίσης από το εξωτερικό και μάλιστα την ίδια ακριβώς χρονιά. Οι πρώτοι γαλλικοί θίασοι οπερέτας και βωντβίλ θα χτυπήσουν διστακτικά την πόρτα του Χειμερινού Θεάτρου Αθηνών το 1868,10 για να κατατροπώσουν στις αρχές της επόμενης δεκαετίΑθήνα 1993, σ. 109-126· Δημήτρης Σπαθησ, «Η αμφισβήτηση της αναγκαιότητας του θεάτρου στο πλαίσιο του νεοελληνικού διαφωτισμού» στον τόμο Πρακτικά της επιστημονικής συνάντησης, Ζητήματα Ιστορίας των Νεοελληνικών Γραμμάτων, Αφιέρωμα στον Κ. Θ. Δημαρά, Τομέας Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών – ΑΠΘ, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 191-201· Ταμπακη, «Ο διαφωτισμός και ο ρομαντισμός στο νεοελληνικό θέατρο, 17ος-20ός αιώνας» στον τόμο Νεοελληνικό Θέατρο (17ος-20ός αι.): Επιστημονικές Επιμορφωτικές Διαλέξεις, ΕΙΕ, Αθήνα 1997, σ. 37-58. 8. Σπαθησ, λ. «Το θέατρο. Τα πρώτα βήματα στο νέο κράτος» στo Ιστορία του νέου ελληνισμού, 1770-2000, τ. 4, Τα Νέα – Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σ. 211-232, ιδ. σ. 219-223. 9. Αἰών, 24.10.1868, σ. 3-4. 10. Βλ. πολύ ενδεικτικά Αὐγή, 18.4.1868, σ. 2· Πρωινὸς Κήρυξ, 20.4.1868, σ. 3· Αὐγή, 25.4.1868, σ. 3· Χ. Ι. Ι. «Βοδεβίλ», Ἀλήθεια, 25.4.1868, σ. 3. Για τον ανταγωνισμό που εκδηλώνεται ανάμεσα στους γαλλικούς θιάσους και τους ελληνικούς δραματικούς θιάσους βλ. Διονύσιος Ταβουλαρησ, Ἀπομνημονεύματα, τύποις Πυρσοῦ, 519 ΑυρΑ ΞεπΑπΑδΑκου ας τη θεατρική αγορά της πρωτεύουσας, οδηγώντας σε κατάσταση βακχείας την κορδακιζόμενη στον ρυθμό του καν-καν αθηναϊκή κοινωνία, του βασιλέως συμπεριλαμβανομένου.11 Ήγγικεν η ώρα που η μικρή Αθήνα των εβδομήντα χιλιάδων κατοίκων θα καμαρώσει για την ευρωπαϊκή της ταυτότητα στον χώρο των δημοσίων θεαμάτων και θα διεκδικήσει αυτάρεσκα τον τίτλο του «μικρού Παρισιού». Vive la France! Ο νέος μονάρχης δίνει από τις αρχές της δεκαετίας του 1870 το στίγμα του, προκρίνοντας τη γαλλική κουλτούρα. Τότε περίπου εντοπίζονται αναφορές στις γαλλικές κωμωδίες που παρουσιάζονται ιδιωτικά στα ανάκτορα. Ένα μέρος της κοινής γνώμης καταφέρεται εναντίον αυτής της πρακτικής, θεωρώντας απαράδεκτη την παντελή απουσία ελληνικών έργων στις παραστάσεις αυτές, μολονότι έντεκα εκ των δεκαοκτώ ερμηνευτών ήταν Έλληνες οι οποίοι ψέλλιζαν τα Γαλλικά. Χλευάζει επίσης την αρχοντοχωριατιά της υψηλής κοινωνίας και της Αυλής, η οποία αποκαλεί την αίθουσα των ανακτόρων «Théâtre du Palais»!12 Την ίδια περίπου εποχή το café-chantant, το γαλλικόν βωδεβίλλιον και η γαλλική οπερέτα λανσάρονται ως η τελευταία λέξη της αστικής μόδας. Η λειτουργία του πρώτου café-chantant στις όχθες του Ιλισσού το 1871 είχε πρωτοφανή επιτυχία και άσκησε καταλυτική επίδραση στη θεατρική ζωή, δίνοντας το έναυσμα για την εισαγωγή της οργανωμένης μουσικής ψυχαγωγίας στα καφενεία της Αθήνας και ανοίγοντας τον δρόμο στα υπαίθριά της θέατρα.13 Στα café-chantants Γαλλίδες και Γερμανίδες καλλονές ξετρελαίνουν τους θαμώνες με την τσαχπινιά, το ταλέντο, καθώς και το ανάλαφρο, κοκέτικο και σκανδαλιστικό τους ρεπερτόριο. Πριν, όμως, από την επιδρομή των χαριτόβρυτων αυτών μουσών, ο μουσηγέτης Ορφεύς έχει ήδη πατήσει το αθηναϊκό έδαφος. Δεν είναι εξακριβωμένο αν η πρώτη παράσταση της opéra boufon Orphée aux enfers (Ο Ορφεύς Αθήνα 1930, σ. 121-123, 137. Επίσης το δημοσίευμα «Ελληνικός Δραματικός Θίασος “Μένανδρος”», Ἰωνία (Αθηνών), 30.10.1874, σ. 3-4, στο οποίο δημοσιεύεται επιστολή των Π. Σούτσα και Δ. Ταβουλάρη αναφερόμενη, ανάμεσα σε άλλα, και στις πρώτες παραστάσεις γαλλικής οπερέτας στην Αθήνα το 1868. 11. Πρώτη αναγγελία στη Μέριμνα, 1.9.1871, σ. 1-2. Χρηματοδότηση από την κυβέρνηση Κουμουνδούρου, τον μελομανή βασιλέα Γεώργιο και τον κεφαλαιούχο ομογενή Ανδρέα Συγγρό, ο οποίος μέλλει να διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στην πολιτιστική ζωή της Ελλάδος. Λεπτομέρειες επίσης στη Μέριμνα, 17.9.1871, σ. 2. 12. Αἰών, 1.2.1871, σ. 3. 13. Ελένη Φεσσα-Εμμανουηλ, Η Αρχιτεκτονική του Νεοελληνικού Θεάτρου 17201940, τ. Α΄, Αθήνα 1994, σ. 104. 520 Ειδωλολατρια και ιΕροσυλια. ο οφΕνμπαχ στην αθηνα στον Άδη)14 στον ελληνόφωνο χώρο δίδεται τον Αύγουστο του 1866 από έναν αγνώστων λοιπών στοιχείων γαλλικό θίασο.15 Πιθανότερο φαίνεται η πανελλήνια πρεμιέρα του έργου να οφείλεται στη γαλλική θεατρική εταιρεία που περιοδεύει στην Αθήνα την άνοιξη του 1868. Τις παραστάσεις της στο Χειμερινό Θέατρο Αθηνών τιμά με την παρουσία του και ο οπερετόπληκτος βασιλεύς Γεώργιος.16 Οι γνώσεις μας για τις παραστάσεις του 1868 είναι πενιχρότατες, ωστόσο από τις λιγοστές αναφορές προκύπτει ότι η «διχόνοια μὲ τὴν κοσμιότητα» χαρακτηρίζει τις εμφανίσεις του θιάσου.17 Μάλιστα ένα έντυπο συνιστά στο αθηναϊκό κοινό να αποφεύγει «τὰ τοιαῦτα θεάματα, ἅτινα εἰσὶ λίαν τοῖς χρηστοῖς ἤθεσι βλαβερά».18 Η κατάσταση χειροτερεύει καθώς ο γαλλικός θίασος εξακολουθεί να παρουσιάζει «ὅ,τι ἀνήθικον, ὅ,τι αἰσχρόν, ὅ,τι δηλητηριάζει τὴν κοινωνίαν καὶ διαφθείρει τὰ χρηστὰ ἤθη», εξαναγκάζοντας πολλές ευυπόληπτες κυρίες συχνά να αποχωρούν από το θέατρο.19 Είναι μία από τις πρώτες φορές που οι Αθηναίοι έρχονται σε επαφή με τα χυμώδη μουσικοθεατρικά είδη 14. Η δίπρακτη opéra boufon Orphée aux Enfers, σε μουσική Ofenbach και λιμπρέτο Ludovic Halévy και Hector Crémieux, έκανε πρεμιέρα στις 21 Οκτωβρίου 1858 στο θεατράκι των Boufes-Parisiens, στο Παρίσι. Ήταν η πρώτη μεγάλη επιτυχία του Jacques Ofenbach, την οποία ανέβασε πολλές φορές στην καριέρα του, άλλοτε στην παρούσα μορφή και άλλοτε ως τετράπρακτη opéra féerie. Πρόκειται για μια ξεκαρδιστική σάτιρα της αρχαιότητας, της νεοκλασικιστικής opera seria και των ηθών της παριζιάνικης κοινωνίας κατά την περίοδο της Β΄ αυτοκρατορίας. Βλ. ενδεικτικά Siegfried Kracauer, Jacques Ofenbach und das Paris seiner Zeit, Verlag Allert de Lange, Amsterdam 1937· Jean-Claude Yon, «“Les métamorphoses d’Orphée”» στο Orphée aux Enfers – Ofenbach, L’Avant Scène Opéra 185, Παρίσι 1998, σ. 80-87· Ξεπαπαδακου, «Ο Ορφέας στον Άδη με μια ματιά» στο Ξεπαπαδακου (επιμ.), σ. 9-10. 15. Αὐγή, 20.8.1866, σ. 4: « Ἀφίχθη ἐνταῦθα διὰ τοῦ γαλλικοῦ ἀτμοπλοίου γαλλικὴ θεατρικὴ ἑταιρεία πρὸς τὸν σκοπὸν τοῦ νὰ παραστήσει διαφόρους παραστάσεις εἰς τὸ θέατρόν μας. Αὔριον ἄρχεται τῶν παραστάσεών της». 16. Συνοπτική αναφορά στις προηγούμενες παραστάσεις του έργου αντλούμε από τη στήλη «Θεατρικαὶ Εἰδήσεις», Ἐφημερίς, 19.2.1874, σ. 4, όπου πληροφορούμαστε ότι « Ἐν Ἀθήναις ὁ Ὀρφεὺς ἐδιδάχθη τὴν τεσσαρακοστὴν τοῦ 1866 ὑπὸ τῆς γαλλικῆς ἑταιρείας Μανασσῆ λίαν ἐπιτυχῶς». Η έρευνά μου έχει δείξει ότι η μνήμη του συντάκτη πιθανότατα σφάλλει, καθώς δεν εντοπίζονται πληροφορίες για παράσταση γαλλικού μουσικού θεάτρου το 1866, αλλά δύο έτη αργότερα, το 1868. Η γαλλική εταιρεία «Μανασσῆ» παραμένει άγνωστη. 17. Αὐγή, 18.4.1868, σ. 2. 18. Πρωινὸς Κήρυξ, 20.4.1868, σ. 3. 19. Αὐγή, 25.4.1868, σ. 3. 521 ΑυρΑ ΞεπΑπΑδΑκου της οπερέτας και του βωντβίλ, τα οποία φαντάζουν αταίριαστα σε μια περίοδο εθνικά φορτισμένη, κατά την οποία μαίνεται η κρητική επανάσταση.20 Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Το καλοκαίρι του 1871 αναγγέλλεται η επερχόμενη επίσκεψη της εκ Δανίας οικογένειας του βασιλέως Γεωργίου στην πρωτεύουσα.21 Η ταπεινή Αθήνα δεν έχει να επιδείξει θεάματα και διασκεδάσεις αντάξια των απαιτήσεων των Ευρωπαίων εστεμμένων. Το φθίνον Χειμερινό Θέατρο Αθηνών φιλοξενεί σποραδικά ιταλικούς θιάσους μελοδράματος ή ελληνικούς θιάσους πρόζας που ακόμη παραπαίουν ανάμεσα στον επαγγελματισμό και την ερασιτεχνία. Όμως τα γούστα και οι μόδες έχουν αλλάξει: Τόσο οι πρώτοι, με τις πολυμασημένες και βαρύγδουπες ιταλικές όπερες, όσο και οι δεύτεροι, με τις πρωτόλειες παραστάσεις πατριωτικών δραμάτων ή κακοπαιγμένου κλασικού ρεπερτορίου, κρίνεται ότι δεν μπορούν να προσφέρουν ευπρόσωπη βραδινή ψυχαγωγία στους γαλαζοαίματους φιλοξενούμενους. Από τη στιγμή που διαπιστώνεται η επιτακτική ανάγκη να καλυφθεί το παραπάνω κενό, κυβέρνηση, βασιλεύς και ιδιωτικό κεφάλαιο εξασφαλίζουν 30.000 δραχμές και δίνουν εντολή στους θιασάρχες και τους πρωταγωνιστές του ελληνικού δραματικού θιάσου «Μένανδρος», Διονύσιο Ταβουλάρη και Παντελή Σούτσα, να μεταβούν στο Παρίσι προκειμένου να σχηματίσουν γαλλικό μελοδραματικό θίασο.22 Ο Διονύσιος Ταβουλάρης συνεργάζεται στη γαλλική πρωτεύουσα με τον Έλληνα πρέσβη, τον φιλότεχνο λόγιο Αλέξανδρο Ρίζο Ραγκαβή,23 και καταρτίζει τον θίασο, ο οποίος καταφθάνει στα μέσα Οκτωβρίου στην Αθήνα. Τα έντυπα της εποχής τονίζουν εμφατικά ότι ανάμεσα στα είκοσι δύο μέλη απαριθμούνται «δέκα ἢ ἕνδεκα γυναῖκες».24 Ο ελληνικός δραματικός θίασος Ταβουλάρη υποχρεούται να μοιραστεί το θέατρο με τον γαλλικό θίασο, παραχωρώντας του μάλιστα τις καλύτερες βραδιές. Επίσης υποχρεούται να περιορίσει το ρεπερτόριό του αποκλειστικά σε μεταφρασμένες γαλλικές κωμωδίες.25 Μόλις αρχίζει ο γαλλικός θίασος τις παραστάσεις με την Παριζιάνικη ζωή,26 «δρᾶμα, ὡς γνωστόν, καὶ ὡς πρὸς τὴν ὑπόθεσιν καὶ ὡς πρὸς τὴν ἐκτέλε20. Χ. Ι. Ι., «Βοδεβίλ», Ἀλήθεια, 25.4.1868, σ. 3. 21. Οι βασιλείς φιλοξενούν Δανούς γαλαζοαίματους συγγενείς, τη μητέρα του Γεωργίου Λουίζα, την αδελφή του Θύρα και τον βασιλέα της Δανίας Χριστιανό. 22. Μέριμνα, 1.9.1871, σ. 1-2· Αὐγή, 2.9.1871, σ. 3· Ἐκλεκτική, 7.9.1871, σ. 8. 23. Μέριμνα, 17.9.1871, σ. 2. 24. Αὐγή, 18.10.1871, σ. 2. 25. Μέριμνα, 1.10.1871, σ. 3. 26. Η οπερέτα La vie Parisienne (Η παριζιάνικη ζωή) υπήρξε μία από τις πιο σαρωτικές επιτυχίες του Ofenbach, η οποία πρωτοπαρουσιάστηκε στο Palais Royal 522 Ειδωλολατρια και ιΕροσυλια. ο οφΕνμπαχ στην αθηνα σιν, σοβαρόν, λίαν εὐπρεπές, ἠθικώτατον, εἰς πολλὰ διδακτικὸν καὶ τὰ εὐγενέστερα αἰσθήματα τῆς ἀνθρωπίνης καρδίας κρατύνον»,27 αρχίζουν ταυτόχρονα και οι πρώτες αντιδράσεις ενάντια στη «βωδεβίλλειον μανίαν, ἥτις κατέλαβε καὶ τὴν νεολαίαν καὶ μέρος τῆς κοινωνίας».28 Πέτρα του σκανδάλου αναδεικνύονται από πολύ νωρίς οι οπερέτες του Ofenbach Ο Ορφέας στον Άδη και Η Ωραία Ελένη,29 οι οποίες προκαλούν ποικιλοτρόπως την αιδώ και την αισθητική μέρους του κοινού. Ο συντηρητικός Τύπος κάνει λόγο για άσεμνα θέματα, φρενήρεις χορούς και σκανδαλώδεις βωμολοχίες και με αφορμή την παράσταση των δύο μεγάλων επιτυχιών των Boufes Parisiens εκφράζει έντονα τον αποτροπιασμό του για τη σχολή των «παρωδιστών της αρχαιότητος».30 Ἐν πρώτοις, ἤρπασαν ἀπὸ τοῦ ναοῦ τὸν Ὀρφέα, τὸν υἱὸν τῆς μούσης Καλλιόπης, τὸν ἱερὸν ψάλτην, τὸν πρῶτον ποιητὴν καὶ τὸν πάτρωνα οὕτως εἰπεῖν ὅλων τῶν ποιητῶν. Τὰ ἄσματ’ αὐτοῦ ἔθελγον τὰ θηρία, δὲν εὗρον οἶκτον ἐνώπιον τῆς θηριωδίας τῶν πωλητῶν. Τὸν συγκινητικὸν μύθον τῆς Εὐρυδίκης μετεποίησαν εἰς σκανδαλώδη βωμολοχίαν καὶ μετεμόρφωσαν τὸν Ὀρφέα εἰς διδάσκαλον τῆς μουσικῆς μὲ τὸν μῆνα καὶ μὲ τὸ μάθημα, εἰς Σγαναρέλλον περίφοβον, τὸν δὲ Τάρταρον εἰς θάλαμόν τινα τοῦ Χρυσοῦ Οἴκου. [ενν. το περίφημο παριζιάνικο καμπαρέ Maison Dorée]. Μετὰ τοῦ Ὀρφέως ἔλαβον τὰς Ὀλυμπίους θεοτήτας καὶ ἐπώλησαν αὐτὰς ὑπὸ μεταμφιέσεις καὶ ψιμμυθιώσεις ὁμοίας. Ὁ Ζεύς, ὁ σεβαστὸς Ζεύς, ὁ συνοφρυωμένος καὶ ἐλελίζων γῆν τε πόντον τε, γίνεται πόρνος, γελοῖος καὶ καταχλευαζόμενος. Ἡ Ἀφροδίτη, ἡ ποτνία Ἀφροδίτη, ἑταίρα τρίτης τάξεως. Ὁ Ἄρης, στρατιώτης ἀποκτηνωμένος.31 το 1866. Το έργο απεικονίζει την αστραφτερή γοητεία του κοσμοπολίτικου Παρισιού της Β΄ αυτοκρατορίας και είναι στην ουσία ένας ύμνος στην πόλη που τόσο λάτρεψε ο συνθέτης. Μετά την πρώτη παράσταση, Η παριζιάνικη ζωή λανσάρεται κυριολεκτικά ως συρμός μαζικής απήχησης. Βλ. και Ξεπαπαδακου, «Jacques Ofenbach: Έργο – Βιογραφικό χρονολόγιο» στο Ξεπαπαδακου (επιμ.), σ. 17. 27. Αἰών, 9.12.1871, σ. 3. 28. Μέριμνα, 5.11.1871, σ. 3-4. 29. Η οπερέτα La Belle Hélène (Η Ωραία Ελένη), σε μουσική Ofenbach και λιμπρέτο της επιτυχημένης διάδας Meilhac και Halévy, πρωτοπαρουσιάστηκε στο Théâtre des Variétés τον Δεκέμβριο του 1864. Αποτελεί, όπως και ο Ορφέας στον Άδη, παρωδία της ελληνικής αρχαιότητας, γεμάτη αιχμηρούς υπαινιγμούς για τη σύγχρονη πραγματικότητα του συνθέτη. Το έργο, παρότι αρχικά ενοχλεί, χαρίζει εν τέλει στον μουσουργό μια άνευ προηγουμένου επιτυχία. Βλ. και Ξεπαπαδακου, «Jacques Ofenbach: Έργο – Βιογραφικό χρονολόγιο», σ. 17. 30. Μέριμνα, 5.11.1871, σ. 3-4, μεταφέρει το άρθρο «Οἱ Πωληταὶ τοῦ Ναοῦ» από την Ἐφημερίδα τῶν Παρισίων. 31. Το ίδιο. 523 ΑυρΑ ΞεπΑπΑδΑκου Όσο όμως κι αν εξανίστανται οι «ζηλωταὶ» του κλασικού παρελθόντος, οι φιλοθεάμονες Αθηναίοι, αδιακρίτως γένους και ηλικίας, αλλά και οι υψηλοί προσκεκλημένοι του παλατιού αντί να προσβληθούν από το ηθικόν δηλητήριον του ελληνικού πολιτισμού32 ενοικιάζουν όσο όσο τα θεωρεία του θεάτρου33 για να απολαύσουν τον Δία μεταμφιεσμένο σε έντομο να ζουζουνίζει στο «Ντουέτο της Μύγας» και το δωδεκάθεο να αλαλάζει στον ντελιριακό «Καλπασμό της Κολάσεως». «Οἰκτρὰ κατάπτωσις καὶ ἀξιοδάκρυτος παραλυσία!» κράζουν οι αρχαιολάτρες, καθώς οι αστοί σφυρίζουν στους δρόμους της πρωτεύουσας τους δημοφιλέστερους σκοπούς του Ορφέα στον Άδη και της Ωραίας Ελένης και σπεύδουν να αποκτήσουν τις μουσικές παρτιτούρες με τα highlights των αγαπημένων τους έργων.34 Το λυκόφως των θεών Άρτον και θεάματα χορτασμένοι, αναχωρούν οι Δανοί γαλαζοαίματοι και μετά από λίγες εβδομάδες τους ακολουθεί η γαλλική εταιρεία. Θα περάσει ένας περίπου χρόνος νηνεμίας για να τον διαδεχθεί μια νέα θύελλα. Ένας καινούργιος γαλλικός θίασος εγκαθίσταται στην Αθήνα το φθινόπωρο του 1873 και ξεκινά τις εμφανίσεις του στο Χειμερινό Θέατρο παρουσιάζοντας γαλλική οπερέτα και βωντβίλ.35 Πρόκειται για τον περίφημο θίασο Lavergne, ένα σχήμα που θα πρωταγωνιστήσει για αρκετά χρόνια στην αθηναϊκή σκηνή.36 Ο έξυπνος και έμπειρος Γάλλος θιασάρχης επενδύει στη σίγουρη επιτυχία των έργων του Ofenbach. Οι χαριέστατοι Λησταὶ37 έχουν την τιμητική τους κατά τις πρώτες εμφανίσεις του σχήματος. Περίεργος ἡ ἐπιτυχία τῶν Ληστῶν ! Συνέλαβον τόσον πλῆθος ἐκεῖ, ἐν τῷ χώρῳ τοῦ θεάτρου καὶ ἐλήστευσαν τὸ ἀναφαίρετον τέως κτῆμα του, τὸν πόθον τοῦ νέου, τὴν τοῦ καινοφανοῦς ἀκατάσχετον ἐπιθυμίαν, τὸ μίσος κατὰ τοῦ μονοτόνου. Τὸ πλῆθος τῶν φιλοθεαμόνων ἑκουσίως ὑπεβλήθη εἰς τὴν ληστείαν αὐτήν!38 32. « Ἡ Ὡραία Ἑλένη», Ὁ Πολίτης, 13.1.1872, σ. 1-2. 33. Ἀλήθεια, 21.10.1871, σ. 3. 34. Ὁ Πολίτης, 2.12.1871, σ. 2. 35. Ἐφημερίς, 11.10.1873, σ. 3. 36. Ο Lavergne, μετά από πολλές περιπέτειες που τον οδήγησαν στην οικονομική καταστροφή και την κάθειρξη, πέθανε στην Αθήνα μεταξύ του καλοκαιριού του 1887 και του 1888. Βλ. Ἐφημερίς, 25.8.1887, σ. 2· Νέα Ἐφημερίς, 23.7.1888, σ. 3. 37. Η οπερέτα Les Brigands (Οι Ληστές) είναι μία από τις λιγότερο επιτυχημένες μουσικοθεατρικές δημιουργίες του Ofenbach, χρονολογούμενη κατά τα έτη 18681869, η οποία όμως γνώρισε απρόσμενα ευμενή υποδοχή στην αθηναϊκή σκηνή. Βλ. Ξεπαπαδακου, «Jacques Ofenbach: Έργο – Βιογραφικό χρονολόγιο», σ. 17. 38. Ἐφημερίς, 27.1.1874, σ. 4. 524 Ειδωλολατρια και ιΕροσυλια. ο οφΕνμπαχ στην αθηνα Ο θίασος από τις αρχές του 1874 είναι έτοιμος για την παράσταση του Ορφέα στον Άδη, η οποία προαναγγέλλεται για τον Ιανουάριο και μάλιστα δημοσιεύεται η διανομή των ρόλων.39 Το ίδιο περίπου διάστημα αρχίζει να διαρρέει η είδηση ότι το Χειμερινό Θέατρο Αθηνών πρόκειται να λειτουργήσει, παρουσιάζοντας το γνωστό εύθυμο γαλλικό ρεπερτόριο, κατά τη διάρκεια της Τεσσαρακοστής, μιας περιόδου νηστείας και προσευχής.40 Αυτή τη φορά το χημικό μείγμα είναι εκρηκτικό: Τώρα πια η λύρα του Ορφέα δεν ξεσηκώνει μόνο τους αρχαιολάτρες και τους σεμνοπρεπείς αστούς, αλλά και τους τηρούντες ευλαβικά τα έθιμα της ορθόδοξης εκκλησίας. Ο αποτροπιασμός κάποιων για τη χυδαία παρωδία της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς και τον διασυρμό των «ιερών θεών του Ομήρου» εντείνεται ακόμη περισσότερο από την προσβολή του γενικότερου θρησκευτικού αισθήματος, όταν ανακοινώνεται ότι το οργιαστικό θέαμα θα ανεβεί μέσα στην Τεσσαρακοστή. « Ἄτοπον ἀνάρμοστον πρωτοφανές!».41 Στον γενικό σάλο των ημερών έρχεται να προστεθεί η ρητή δήλωση της εκ Ρωσίας χριστιανής ορθόδοξης βασίλισσας Όλγας ότι προτίθεται να απόσχει από το θέατρο.42 Η απόφαση της Όλγας χαιρετίζεται από μέρος της κοινής γνώμης ως συμπνέουσα με την «ἐθνικὴν συνείδησιν καὶ τὴν ἑλληνικὴν ἠθικήν».43 Ωστόσο, φαίνεται ότι ο βασιλιάς δεν συμμερίζεται τη θρησκευτική ευαισθησία της συζύγου του. Αθεράπευτος λάτρης του γαλλικού θεάτρου, δέχεται στα ανάκτορα τον Γάλλο θιασάρχη Lavergne, προκειμένου να συμφωνήσουν για τη συνέχιση των παραστάσεων κατά τη διάρκεια της Τεσσαρακοστής,44 ενώ οπερετόπληκτοι θαμώνες του θεάτρου διενεργούν έρανο προς ενίσχυση του γαλλικού θιάσου.45 Στο μεταξύ τα πνεύματα ερεθίζονται ακόμη περισσότερο από τις αλλεπάλληλες ανταποκρίσεις που δημοσιεύονται στον αθηναϊκό Τύπο και αφορούν την πρεμιέρα της αναθεωρημένης εκδοχής του Ορφέα στον Άδη, της opera féerie που σπάει ταμεία στο θέατρο Gaîté των Παρισίων.46 Οι γλαφυρές περι39. Το ίδιο· ό.π., 13.1.1874, σ. 5. 40. Αἰών, 31.1.1874, σ. 4. 41. Παλιγγενεσία, 1.2.1874, σ. 3. 42. Αἰών, 14.2.1874, σ. 3. 43. Στοά, 15.2.1874, σ. 2. 44. «Γαλλικὸν Θέατρον», το ίδιο, 16.2.1874, σ. 2-3. 45. Αἰών, 31.1.1874, σ. 4. 46. Ἐφημερίς, 8.2.1874, σ. 2. Το 1874 ο Ofenbach αποφασίζει να επεκτείνει και να εμπλουτίσει τον Ορφέα στον Άδη, ο οποίος μετατρέπεται σε opéra féerie (νεραϊδοφαντασία). Βλ. και Laurent Fraison, «Deux genèses pour un double chefd’œuvre» στο Orphée aux Enfers – Ofenbach, σ. 68-76. 525 ΑυρΑ ΞεπΑπΑδΑκου γραφές προκαλούν τους ορκισμένους εχθρούς του γαλλικού θεάτρου.47 Και σαν να μην έφτανε η χλιδή και η κοσμικότητα της πρεμιέρας, η λαμπρότητα και η ασύστολη σπατάλη της παραγωγής, ο δαιμόνιος Ofenbach σκέφτηκε να προσθέσει και άλλα σεπτά μυθολογικά πρόσωπα, ακόμη και αρχαίες ελληνικές επιγραφές! «ΟΡΦΕΕ ΑΥΞ ΕΝΦΕΡΣ. ΟΠΕΡΑ-ΒΟΥΦΦΕ-ΦΕΕΡΙΕ ΔΕ ΜΜ. ΕΚΤΩΡ ΚΡΕΜΙΕΥΞ ΕΤ ΙΑΚΟΣ ΟΦΦΕΝΒΑΧ».48 Ο Ορφεύς στον Άδη παίζει ως πρώτο θέμα παντού και δεν είναι απορίας άξιον ότι η μουσική του έχει την τιμητική της στους αποκριάτικους χορούς του 1874. «Εἰς πολλὰς ἑσπερίδας καὶ χοροὺς ἐθεάθη χορευόμενος ὁ ἄσεμνος χορὸς τῶν ἑταιρῶν τῆς Γαλλίας cancan».49 Αποτέλεσμα όλης αυτής της διαφήμισης είναι να ανεβούν ραγδαία οι τιμές των εισιτηρίων και της ενοικίασης των θεωρείων για τον Ορφέα.50 Και ενώ η πρεμιέρα του Ορφέα αναμένεται με ενθουσιασμό, πλην διαρκώς αναβάλλεται, πύρινα άρθρα κατακεραυνώνουν από τις σελίδες των αντιπολιτευτικών κυρίως εφημερίδων το γαλλικό βωντβίλ και τους θιασώτες του. Αρχικά αντλούν τα επιχειρήματά τους από την αρχαία ελληνική παράδοση: Πώς συμβιβάζεται το γαλλικόν εν Αθήναις βωντβίλ με την «κληρονομίαν τοῦ Σοφοκλέους καὶ τὰ ἑδώλια τοῦ Διονυσιακοῦ Θεάτρου»; Στη συνέχεια τη χριστιανική ηθική: Πώς συνάδει με την «ἐν Χριστῷ ἀγωγὴν τῶν ἑλληνοπαίδων»; Και τέλος τις εθνικιστικές αντιλήψεις της εποχής: Πώς δεν υπονομεύει «τὴν πολιτικὴν τῆς διὰ τοῦ πνεύματος καὶ τοῦ ἐθνισμοῦ ὑπερτερήσεως τῆς Ελλάδος ἐν τῇ Ἀνατολῇ»;51 Παρατηρούμε δηλαδή ότι ένα ζήτημα πρωτίστως αισθητικής ανάγεται σε ηθικό διακύβευμα με κατ’ εξοχήν ιδεολογικές συνιστώσες. Πρόκειται για έναν ιδιόμορφο αγώνα, κατά τον οποίον κονταροχτυπιούνται αλύπητα η ελληνοχριστιανική ταυτότητα με τον ευρωπαϊκό προσανατολισμό της Ελλάδας. Είναι λοιπόν φυσικό το εθνικό αίσθημα να προσβάλλεται βαθύτατα όταν ο 47. «Θεατρικαὶ Εἰδήσεις», Ἐφημερίς, 9.2.1874, σ. 5-6. 48. Ἐφημερίς, 8.2.1874, σ. 2. Πρόκειται για ένα κωμικό εύρημα που μεταχειρίστηκε ο Ofenbach στην opéra féerie Orphée aux Enfers του 1874, το οποίο στηριζόταν στη μεταγραφή γαλλικών λέξεων με τη χρήση του ελληνικού αλφαβήτου. Χαρακτηριστική ήταν η εξελληνισμένη εκδοχή «Phigaros» και «Débatès» των δύο οργάνων της κοινής γνώμης, των εφημερίδων Le Figaro και Le journal de Débats. Bλ. και Yon, « Όλυμπος ή το νεραϊδοβασίλειο των Παρισίων», μτφρ. – επιμ. – σχόλια Α. Ξεπαπαδάκου) στο Ξεπαπαδακου (επιμ.), σ. 29. 49. Στοά, 15.2.1874, σ. 2. 50. Ἐφημερίς, 17.2.1874, σ. 2. 51. «Γαλλικὸν Θέατρον», Στοά, 16.2.1874, σ. 2-3. 526 Ειδωλολατρια και ιΕροσυλια. ο οφΕνμπαχ στην αθηνα ίδιος ο βασιλεύς, το πρόσωπο το οποίο όφειλε να συγκεντρώνει τις υπεραξίες του έθνους και να αποτελεί υπόδειγμα χρηστότητας και σεβασμού προς τα δημόσια ήθη, προσφέρει την υψηλή του προστασία σε ένα είδος που «ἐγείρει τὸ συναίσθημα καὶ τὴν διάθεσιν εἰς λυσσώδεις ἐνηγκαλισμούς, φιλήματα, καγχασμούς, λακτίσματα, ὠρυγμοὺς καὶ πᾶσαν ἐν γένει τὴν ἄγνωστον ἐν Ἑλλάδι θύελλαν ἐκείνην τῆς κραιπάλης καὶ τῶν ὀργίων»,52 μεταβάλλοντας «εἰς pourré τὸν μυελόν».53 Άλλες φωνές πιο αποενοχοποιημένες ειρωνεύονται όσους θεωρούν ότι ο Ορφεύς στον Άδη προσβάλλει τους θεούς του Ομήρου και αμφισβητούν εμμέσως την προπατορική σχέση των Νεοελλήνων με το δωδεκάθεο.54 Οἱ θεοὶ αὐτοὶ εἶναι Ἕλληνες! Τὸ λέγουσιν οἱ πίνοντες ζύθον γερμανικόν, οἱ ἔχοντες ἀγγλικὰ ὡρολόγια, οἱ φοροῦντες γαλλικὰ πανταλόνια, οἱ ἀναγινώσκοντες ἰταλιστὶ τὴν ἱστορίαν, οἱ μεταφράσαντες ὅλα τὰ μυθιστορήματα τοῦ κόσμου, οἱ τρώγοντες κοττολέταν, οἱ πατριῶται Ἕλληνες τῆς σήμερον ὑποστηρίζουσιν ὅτι χάριν τοῦ ἑλληνισμοῦ δὲν πρέπει νὰ διδαχθῇ ὁ Ὀρφεύς.55 Όλη αυτή η φιλολογία που κατακλύζει, όπως προαναφέραμε, τις σελίδες των εφημερίδων διαμορφώνει μια τεταμένη ατμόσφαιρα αναμονής του ανεβάσματος του Ορφέα στον Άδη. Οι αντιδραστικοί απειλούν ότι θα διαλύσουν την παράσταση και πραγματοποιούν διαβήματα διαμαρτυρίας ενώπιον του υπουργικού συμβουλίου.56 Οι γαλλομανείς περιγελούν τους ειδωλολάτρες και απαιτούν να δοθεί αμέσως η παράσταση.57 Η δε κυβέρνηση κατ’ επανάληψιν επεμβαίνει για να αναβάλει την προγραμματισμένη πρεμιέρα.58 Για δύο περίπου μήνες διαρκεί το σκηνικό που περιγράψαμε, ώσπου μια βραδιά ο Ορφέας στον Άδη επιτέλους παρουσιάζεται με επιπρόσθετα μέτρα ασφαλείας, «ἵνα μὴ διαταραχθῇ ἡ ὀφφεμβαχιὰς» από τους τιμητές της αρχαιότητας.59 Αντικρουόμενες ανταποκρίσεις δεν μας επιτρέπουν να καταλάβουμε αν η παράσταση ικανοποίησε ή όχι.60 Η αίσθηση πάντως που προκάλεσε θα 52. «Γαλλικὸν Θέατρον», Στοά, 19.2.1874, σ. 2-3. 53. Το ίδιο, 16.2.1874, σ. 2-3. 54. Ἐφημερίς, 18.2.1874, σ. 1. 55. «Θεατρικὸν Δελτίον», Ἐφημερίς, 24.2.1874, σ. 2-3. 56. Στοά, 10.3.1874, σ. 1-2. 57. Ἐφημερίς, 9.3.1874, σ. 2. 58. Στοά, 7.3.1874, σ. 2· 9.3.1874, σ. 1· «Θεατρικὸν Δελτίον», Ἐφημερίς, 10.3.1874, σ. 3. 59. Στοά, 10.3.1874, σ. 1-2. 60. Το ίδιο, 11.3.1874, σ. 3· «Θεατρικὸν Δελτίον», Ἐφημερίς, 17.3.1874, σ. 3-4. 527 ΑυρΑ ΞεπΑπΑδΑκου πρέπει να ήταν εντονότατη, αν κρίνουμε από τις μαρτυρίες που μιλούν για την ενεργό, παθιασμένη συμμετοχή των θεατών στα επί της σκηνής τεκταινόμενα. Το αθηναϊκό κοινό φαίνεται να απολαμβάνει το κάθε δευτερόλεπτο: συστρέφεται, αναπηδά από το κάθισμά του στο άκουσμα της μουσικής του Ορφέα και ικετεύει τους Γάλλους καλλιτέχνες με κραυγές «Cancan! Cancan! Νὰ χορεύσητε Cancan!».61 Ειδωλολατρία και ιεροσυλία Στο σημείο αυτό διερωτάται κανείς γιατί ένα φαινομενικά άκακο μουσικοθεατρικό είδος του συρμού είχε τη δύναμη να προκαλέσει τέτοιον ηθικό πυρετό στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής. «Βωδεβίλλειος μανία», «οφεμ-βακχιάς», «κόρδαξ». Η επιλογή αρχαιοπρεπών όρων ασφαλώς παρουσιάζει ενδιαφέρον. Είναι αλήθεια ότι οι Αθηναίοι του 1870 δεν θορυβήθηκαν τόσο από την προσβολή της δημοσίας αιδούς και των αστικών ηθών ούτε από την παρωδία της νεοκλασικής opera seria Ορφεύς και Ευρυδίκη του Christoph Willibald Gluck,62 η οποία τους ήταν παντελώς άγνωστη, όπως συνέβη αντίστοιχα στη Γαλλία όταν πρωτοπαρουσιάστηκε ο Ορφεύς στον Άδη το 1858.63 Αυτό που κυριολεκτικά τους εξαγρίωσε ήταν η θεωρούμενη βλασφημία κατά της κλασικής αρχαιότητας, μιας περιόδου-ταμπού για τον Έλληνα του 19ου αιώνα, ο οποίος είχε στηρίξει πάνω στους αιώνιους μαρμάρινους κίονες όλο το νεόδμητο οικοδόμημα της εθνικής του ταυτότητας. Οι καρικατούρες των ολύμπιων θεών με τις ανθρώπινες αδυναμίες και τα ταπεινά ένστικτα και η γενικότερη παρωδία της αρχαιότητας ακύρωναν το 61. Στοά, 10.3.1874, σ. 3. 62. H τρίπρακτη «azione teatrale» («σκηνική δράση») Orfeo ed Euridice του Christoph Willibald Gluck σε λιμπρέτο Ranieri de’ Calzabigi πρωτοπαρουσιάστηκε στην ιταλική εκδοχή της στο Burgtheater της Βιέννης, στις 5 Οκτωβρίου 1762. Η τρίπρακτη «τραγική όπερα» Orphée et Eurydice του Gluck σε λιμπρέτο Pierre Louis Moline, βασισμένο στο ομότιτλο λιμπρέτο του Calzabigi, πρωτοπαρουσιάστηκε στη γαλλική εκδοχή της στην Όπερα των Παρισίων, στις 2 Αυγούστου 1774. Βλ. Ξεπαπαδακου (επιμ.), σ. 30. 63. Journal des débats politiques et littéraires, 6.12.1858, σ. 1, όπου δημοσιεύεται η κριτική του ορκισμένου εχθρού του Ofenbach, Jules Janin. Περισσότερα για το μεταξύ τους θερμό επεισόδιο στο Yon, «Μια επιτυχία που ολοένα γιγαντώνεται», μτφρ. – επιμ. – σχόλια Α. Ξεπαπαδάκου στο Ξεπαπαδακου (επιμ.), σ. 29. Βλ. επίσης Richard Traubner, Operetta, A Theatrical History, Routledge, Ν. Υόρκη – Λονδίνο 2004, σ. 51-69. 528 Ειδωλολατρια και ιΕροσυλια. ο οφΕνμπαχ στην αθηνα ισχυρό χαρτί των Νεοελλήνων απέναντι στον προηγμένο δυτικό κόσμο, αυτό της ένδοξης καταγωγής τους από την αρχαία Ελλάδα. Στα μέσα του 1870 γράφονται οι πρώτες ολιστικές ιστοριογραφικές μελέτες, αποσκοπώντας ευθέως στην ενδυνάμωση της σύνδεσης της νέας Ελλάδας με το κλασικό παρελθόν.64 Το άκουσμα των ιερόσυλων ήχων από τη λύρα του Ofenbach στην Αθήνα πλήγωνε ανεπανόρθωτα όχι τόσο την αισθητική και την ηθική μιας κοινωνίας, αλλά την εθνική της ιδεολογία και υπόσταση. Εμβαθύνοντας στις ιστορικές και πολιτισμικές παραμέτρους, αντιλαμβάνεται κανείς ότι οι αντιδράσεις αυτές εκπορεύονταν από μια ιδιόμορφη και παράδοξη σύγκρουση παραγόντων, η οποία δεν απαντά σε καμία άλλη ευρωπαϊκή χώρα. Αφενός, μακρά απομόνωση από τον δυτικό πολιτισμό και ριζωμένες ανατολίτικες νοοτροπίες, σε συνδυασμό με την ανοίκεια προς τη δυτική σκέψη βαθιά πίστη στην ορθόδοξη παράδοση. Αφετέρου, ισχυρή και άμεση σύνδεση με την υπέρτατη πηγή της δυτικής κουλτούρας, δηλαδή τον κλασικό πολιτισμό της αρχαίας Ελλάδας, πασιφανής σε κάθε πτυχή της καθημερινής ζωής: γλώσσα, ονόματα, τοπωνύμια, τοπίο, οικήματα, έθιμα, παραδόσεις. Έως έναν βαθμό η διαπάλη αυτή παραμένει μέχρι και σήμερα ζωντανή και η συνειδητοποίησή της ίσως προσφέρει ένα κλειδί για την κατανόηση της ευρωπαϊκής ταυτότητας του ελληνικού έθνους. Επιπλέον, η συλλογική εθνική υπερευαισθησία λειτουργεί ως ευάλωτη στην πολιτική σκοπιμότητα αχίλλειος πτέρνα, ειδικότερα το 1874. Την εποχή εκείνη η οπερέτα και οι οπαδοί της δαιμονοποιούνται από τους αντικυβερνητικούς κύκλους, προκειμένου να ασκηθεί αντιπολίτευση.65 Το βλάσφημο δοξάρι του Ορφέα, μαζί με τους απόηχους της παρισινής Κομμούνας και της γαλλικής ήττας κατά τον Γαλλοπρωσικό πόλεμο,66 επιφέρει πολλαπλά τραύματα στα μαλακά μόρια της αθηναϊκής κοινωνίας, για να πλήξει εμμέσως την κυβέρνηση και το παλάτι. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι ο σάλος που προκάλεσε η παρά64. Ξεπαπαδακου, «Το εθνικό στοιχείο στην επτανησιακή όπερα. Η περίπτωση του Παύλου Καρρέρ», Αριάδνη, Επιστημονικό Περιοδικό της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης 16, 2010, σ. 169-199. 65. Ἐφημερίς, 15.7.1879, σ. 4: « Ὁ Ὀρφεὺς ἐν Ἅδου ἐν Φαλήρῳ μετὰ τοῦ Διὸς Λαβὲρν ἀνέμνησεν ἡμῖν ἐποχὰς ἄλλας, καθ’ ἃς καὶ ἡ ἁπλὴ αὐτοῦ παράστασις εἶχε καταντήσει ζήτημα ὑπὸ τοῦ κ. Κουμουνδούρου ἀντιπολιτευομένου». 66. Το 1871 το θέμα της παρισινής Κομμούνας κατέχει κεντρική θέση στην επικαιρότητα. Η ριζοσπαστικότητα του κινήματος συνδέεται παραλόγως αργότερα με τις παραστάσεις της «βλάσφημης» οπερέτας. Αρκετές είναι επίσης οι αναφορές στην πανωλεθρία του Γαλλοπρωσικού πολέμου. Βλ. ενδεικτικά Στοά, 16.2.1874, σ. 2-3· 10.3.1874, σ. 3. 529 ΑυρΑ ΞεπΑπΑδΑκου σταση του Ορφέα στον Άδη το 1874 δεν επαναλαμβάνεται κατά την επόμενη μαρτυρούμενη παρουσίαση του έργου, πάλι από τον θίασο Lavergne, το καλοκαίρι του 1879.67 Οι δυνάμεις της αντιπολίτευσης έχουν πλέον καταλάβει την κυβερνητική εξουσία και συνεχίζουν την ίδια πολιτιστική πολιτική των προκατόχων τους. Ως εκ τούτου εξασφαλίζουν τη γνωστή κρατική χρηματοδότηση για τους γαλλικούς θιάσους και προσφέρουν απλόχερα αθηναϊκή φιλοξενία στους μυθολογικούς ήρωες του Ofenbach. Λέγεται μάλιστα ότι την ημέρα της πρεμιέρας στο υπαίθριο θέατρο Φαλήρου εθεάθησαν πολλοί αλλοτινοί λυσσαλέοι εχθροί της οπερέτας να χτυπούν παλαμάκια στον εθιστικό ρυθμό του καν-καν.68 Αρμόζουν εδώ τα λόγια ενός Γάλλου θεατή της παριζιάνικης πρεμιέρας του Ορφέα στον Άδη: «Κυβερνήσεις πέφτουν, θρόνοι σωριάζονται, όμως η παντοκρατορία του Ορφέα διαρκεί ες αεί».69 67. Ἐφημερίς, 15.7.1879, σ. 4. 68. Το ίδιο: «Οἱ καιροὶ ἤλλαξαν ὅμως, ὁ κ. Κουμουνδοῦρος εἶναι πρωθυπουργὸς καὶ καταδέχεται νὰ παραστῆ εἰς τὴν πρώτην παράστασιν τοῦ Ὀρφέως ὡς ἁπλοῦς θνητὸς παρακαθήμενος εἰς τὴν πλατεῖαν τοῦ Φαλήρου». 69. ανωνυμου, Promenade autour d’Orphée aux Enfers par un Monsieur d’orchestre, Charles Schiller, Παρίσι 1874, σ. 5. 530 Επίμετρο Πρόγραμμα Εργασιών Πέμπτη 14 Μαΐου Πρωί 9.30΄-10.00΄: Προσέλευση Συνέδρων 10.00΄-10.30΄: Χαιρετισμοί • Καθηγήτρια Ελένη Καραμαλέγκου, Κοσμήτορας της Φιλοσοφικής Σχολής • Καθηγητής Ταξιάρχης Κόλιας, Διευθυντής ΙΙΕ/ΕΙΕ • Ουρανία Πολυκανδριώτη, Κύρια Ερευνήτρια, ΙΙΕ/ΕΙΕ • Καθηγήτρια Άννα Ταμπάκη, ΤΘΣ, ΕΚΠΑ – Φιλοξενούμενη Επιστήμων ΙΙΕ/ΕΙΕ Έναρξη των εργασιών Α. Διαπολιτισμικ́ς σχ́σεις και μεταφορ́ς I. Η εθνικ́ γραμματέα αν́μεσα στο οικέο και το ξ́νο Α΄ Συνεδρία Πρόεδροι: Ευριπίδης Γαραντούδης, Caterina Carpinato 10.30΄-10.45΄: 10.45΄-11.00΄: 11.00΄-11.15΄: 11.15΄-11.30΄: 11.30΄-11.45΄: Μιχαήλ Πασχάλης, Ιταλικότητα και ελληνικότητα στη γλώσσα του Κάλβου. Νάσος Βαγενάς, Κάλβος. Ανάμεσα σε δύο ταυτότητες. Κυριακή Αθανασιάδου, «Εγώ και… ο άλλος σε Δύση και Ανατολή». Νεωτερικά υποκείμενα των Γραμμάτων από το Άμστερνταμ του Σταμάτη Πέτρου και των Περσικών Επιστολών του Montesquieu. Γεωργία Γκότση, Οι Νεοέλληνες στον καθρέφτη του ξένου. Ελληνοβρετανικά πολιτισμικά δίκτυα, 1870-1900. Συζήτηση B΄ Συνεδρία Πρόεδροι: Σοφία Ντενίση, Θανάσης Αγάθος 11.45΄-12.00΄: 12.00΄-12.15΄: 12.15΄-12.30΄: 12.30΄-12.50΄: 12.50΄-13.15΄: Κατερίνα Καρακάση, Γυναικεία γραφή και πολιτισμική διαμεσολάβηση. Αικατερίνης Ζάρκου: «Περί των εν Γερμανία συγγραφέων γυναικών». Κέλη Δασκαλά, «Καμμίαν ραφήν και καμμίαν κλωστήν πουθενά!»: αμφισημία και ετερότητα στα «παραμύθια» του Γ. Μ. Βιζυηνού και του Όσκαρ Γουάιλντ. Βασιλική Λαλαγιάννη, Μέσα από το βλέμμα του Άλλου: Ελληνικότητα και αναδυόμενες ταυτότητες στο έργο της Dora d’Istria. Συζήτηση Διάλειμμα 545 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΡΓΑΣΙΩΝ Α. Διαπολιτισμικ́ς σχ́σεις και μεταφορ́ς ΙΙ. Η μετ́φραση στο επ́κεντρο της διαπολιτισμικ́ς μεσολ́βησης Γ΄ Συνεδρία Πρόεδροι: Άννα Ταμπάκη, Αλεξάνδρα Λιανέρη 13.15΄-13.30΄: 13.30΄-13.45΄: 13.45΄-14.00΄: 14.00΄-14.15΄: 14.15΄-14.30΄: 14.30΄-15.00΄: Γιώργος Βάρσος, Συνέχειες και ασυνέχειες στο πεδίο της μεταφραστικής πρακτικής: ελληνικές μεταφράσεις του Ομήρου κατά τον 19ο αιώνα. Αριστέα Κομνηνέλλη, «Η λίμνη του Λαμαρτίνου, ποίημα μεταφρασθέν υπό Ά. Βλάχου, Σ. Βασιλειάδη, Ι. Καρασούτσα, Α. Βαλαωρίτου, Εν Αθήναις, 1878». Μια έκδοση που αποζητά τον μεταφρασεολογικό σχολιασμό. Βασίλης Λέτσιος, Για τη μετάφραση των ποιητικών μορφών στα Επτάνησα του 19ου αι.: Λορέντζος Μαβίλης. Σοφία Ντενίση, Ο μεταφραστής Νικόλαος Δραγούμης. Σταυρούλα Γ. Τσούπρου, Ο πολιτιστικός διαμεσολαβητικός ρόλος του Δημητρίου Βικέλα ως μεταφραστή του Σαίξπηρ: Η μετάφραση του Βασιλιά Ληρ. Συζήτηση Τέλος πρωινής Συνεδρίας Πέμπτη 14 Μαΐου Απόγευμα Β. Λογοτεχνικ́ και ιδεολογικ́ ρέματα Ι. Γραμματειακ́ έδη Δ´ Συνεδρία Πρόεδροι: Στέση Αθήνη, Λάμπρος Βαρελάς 17.00΄-17.15΄: 17.15΄-17.30΄: 17.30΄-17.45΄: 17.45΄-18.00: 18.00΄-18.15΄: 18.15΄-18.45΄: 546 Γιάννης Ξούριας, Το ευρωπαϊκό παράδειγμα στην αναζήτηση της «υψηλής ποίησης» την περίοδο του ώριμου Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Θάλεια Ιερωνυμάκη, Η παρουσία του ξένου σε εξυμνητικά ποιητικά είδη. Εθνική και ειδολογική ταυτότητα. Θανάσης Αγάθος, Η Κόμησσα Ποτόσκη: ένα «ιστορικόν διήγημα πρωτότυπον» του Κωνσταντίνου Ράμφου. Αύρα Ξεπαπαδάκου, Ειδωλολατρία και Ιεροσυλία. Ο Offenbach στην Αθήνα του 19ου αιώνα. Συζήτηση Διάλειμμα ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΡΓΑΣΙΩΝ Ομιλία 18.45΄-19.00΄: 19.00΄-20.00΄: Παρουσίαση του ομιλητή (Άννα Ταμπάκη, Ουρανία Πολυκανδριώτη) Διάλεξη του Michel Espagne, Διευθυντή Ερευνών στο CNRS και Διευθυντή του εργαστηρίου αριστείας (labex) Transfers (École Normale Supérieure – Collège de France – CNRS) Les transferts culturels et l’histoire culturelle de la Grèce. 20.00΄: Δεξίωση Παρασκευή 15 Μαΐου Πρωί Β. Λογοτεχνικ́ και ιδεολογικ́ ρέματα Ι. Γραμματειακ́ έδη (συν́χεια) Ε΄ Συνεδρία Πρόεδροι: Αικατερίνη Μητραλέξη, Νίκος Μαυρέλος 9.30΄-09.45΄: 9.45΄-10.00΄: 10.00΄-10.15΄: 10.15΄-10.30΄: Φίλιππος Παππάς – Βασιλική Δημουλά, Στοιχεία για την παρουσία και την πρόσληψη της λογοτεχνίας του φανταστικού στην Ελλάδα (1870-αρχές 20ού αιώνα). Μαρία Σεχοπούλου, Αναζητώντας νέους ορίζοντες: Η «Βορειομανία», ο «Ιψενογερμανισμός» και η σύνδεσή τους με τον δημοτικισμό στα τέλη του 19ου αιώνα. Άννα Σταυρακοπούλου, Βιζυηνός και Ίψεν: Αμαρτήματα και παλαιές ιστορίες στα άκρα της Ευρώπης. Συζήτηση Β. Λογοτεχνικ́ και ιδεολογικ́ ρέματα ΙΙ. Ιδεολογικ́ ρέματα ΣΤ΄ Συνεδρία Πρόεδροι: Αθανασία Γλυκοφρύδη-Λεοντσίνη, Εύη Πετροπούλου 10.30΄-10.45΄: 10.45΄-11.00΄: 11.00΄-11.15΄: 11.15΄-11.30΄: Νίκος Μαυρέλος, To ‘ερμαφρόδιτον’ της ελληνοχριστιανικής ταυτότητας (γλωσσικής-υφολογικής και πολιτισμικής) στον Κοραή και στον Ροΐδη. Άννα Καρακατσούλη, Φιλέλληνες, Μισέλληνες και εθνική συγκρότηση στην Επανάσταση του 1821. Caterina Carpinato, Filellenismo στην εποχή του διαδικτύου. Μερικές παρατηρήσεις του Tommaso Semmola και του Niccolο` Tommaseo. Αικατερίνη Μητραλέξη, Η Βαϊμάρη στην Αθήνα. Όψεις της πρόσληψης του γερμανικού κλασικισμού στην Ελλάδα του 19ου αιώνα. 547 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΡΓΑΣΙΩΝ 11.30΄-11.45΄: 11.45΄-12.00΄: 12.00΄-12.30΄: Servanne Jollivet, Ελληνικότητα και πηγές της αρχαιότητας: η επιρροή της γερμανικής φιλοσοφίας της ιστορίας. Συζήτηση Διάλειμμα Β. Λογοτεχνικ́ και ιδεολογικ́ ρέματα ΙΙΙ. Αναζητώντας την «εθνικ́ ταυτότητα» Ζ´ Συνεδρία Πρόεδροι: Έρη Σταυροπούλου, Σοφία Ματθαίου 12.30΄-12.45΄: 12.45΄-13.00΄: 13.00΄-13.15΄: 13.15΄-13.30΄: 13.30΄-13.45΄: 13.45-14.00΄: Αθανασία Γλυκοφρύδη-Λεοντσίνη, Όψεις της εθνικής ταυτότητας στον φιλοσοφικό στοχασμό του 19ου αιώνα. Πέγκυ Καρπούζου, Όψεις του χώρου και εθνική ταυτότητα σε ελληνικές ταξιδιωτικές αφηγήσεις του 19ου αιώνα. Γιώργος Κωστακιώτης, Αναζητήσεις εθνικής ταυτότητας στο λαϊκό μυθιστόρημα της Κωνσταντινούπολης. Ιωάννης Κυριακαντωνάκης, Ελληνικότητα και Κωνσταντινούπολη. Μαρτυρίες του 19ου αιώνα από τη λόγια παράδοση του Γένους. Μάριος Χατζόπουλος, Η συνέχεια του Ελληνικού Έθνους στην ποίηση του Αλέξανδρου Σούτσου. Συζήτηση Τέλος πρωινής συνεδρίας Παρασκευή 15 Μαΐου Απόγευμα Β. Λογοτεχνικ́ και ιδεολογικ́ ρέματα ΙV. Οι λόγιοι του 19ου αιώνα και η παραγωγ́ τους Η΄ Συνεδρία Πρόεδροι: Βασιλική Λαλαγιάννη, Ουρανία Πολυκανδριώτη 17.00΄-17.15΄: 17.15΄-17.30΄: 17.30΄-17.45΄: 548 Βασίλειος Παππάς, Ο Δανιήλ Φιλιππίδης ως μεταφραστής λατινικών έργων. Σοφία Ματθαίου, Μεταξύ λογιοσύνης και επιστήμης: Η μορφή και το περιεχόμενο του αρχαιογνωστικού φιλολογικού δοκιμίου κατά τις πρώτες δεκαετίες του ελληνικού κράτους. Σοφία Πατούρα, Πνευματικές διαδρομές στο β΄μισό του 19ου αιώνα μέσα από την ανέκδοτη αλληλογραφία του Αργείου ιστορικού και λόγιου Δημητρίου Βαρδουνιώτη: πρόδρομη παρουσίαση. ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΡΓΑΣΙΩΝ 17.45΄-18.00΄: 18.00΄-18.15΄: 18.15΄-19.00΄: 19.00΄-19.30´: Λάμπρος Βαρελάς, Ο Ιωάννης Καμπούρογλου (1851-1903): Κάτω από την κορυφή του παγόβουνου. Έρη Σταυροπούλου, Δουλεύοντας για την τέχνη, την πολιτική και την επιβίωση. Ο μεταφραστής Παναγιώτης Πανάς. Συζήτηση Διάλειμμα Β. Λογοτεχνικ́ και ιδεολογικ́ ρέματα V. Χρ́σεις και αναβιώσεις της αρχαιότητας Θ΄ Συνεδρία Πρόεδροι: Νάσος Βαγενάς, Γιώργος Βάρσος 19.30΄-19.45΄: 19.45΄-20.00΄: 20.00΄-20.15΄: 20.15΄-20.30΄: 20.30΄-21.00΄: Νεκταρία Κλαπάκη, Από το επιστημολογικό παράδειγμα της αναβίωσης στους τρόπους της νεώτερης πρόσληψης της «επιφάνειας». Ευριπίδης Γαραντούδης, H αναβίωση της αρχαίας ελληνικής μετρικής τον 19ο αιώνα: μετρική θεωρία και ποιητική πράξη. Κωνσταντίνος Καρδάμης, Προσεγγίσεις της ελληνικής αρχαιότητας στα επτανησιακά οπερατικά έργα. Άννα Μαυρολέων, Η αναβίωση του αρχαίου ελληνικού δράματος ως πολιτισμικό επιχείρημα εθνικής ταυτότητας στην Ελλάδα του 19ου αιώνα. Συζήτηση Τέλος απογευματινής συνεδρίας Σάββατο 16 Μαΐου Πρωί Β. Λογοτεχνικ́ και ιδεολογικ́ ρέματα VI. Ζητ́ματα Κριτικ́ς & πρόσληψης Ι΄ Συνεδρία Πρόεδροι: Βίκυ Πάτσιου, Γιάννης Ξούριας 9.30΄-09.45΄: 9.45΄-10.00΄: 10.00΄-10.15΄: Παναγιώτης Αντωνόπουλος, Η καταδίκη της Σαπφώς από τον Ευγένιο Βούλγαρη και τον Άνθιμο Γαζή. Αλέξανδρος Κατσιγιάννης, «Έρως», Ελληνικότητα και Δύση. Ιδεολογικές χρήσεις της έννοιας του Έρωτα σε έργα της δημώδους λογοτεχνίας από τη νεοελληνική κριτική. Άννα Χρυσογέλου-Κατσή, Η έννοια του εθνικού σε κριτικά κείμενα του Άγγελου Σ. Βλάχου (1838-1920). 549 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΡΓΑΣΙΩΝ 10.15΄-10.30΄: 10.30΄-10.45΄: Βάνια Παπανικολάου, Από τη Ματθίλδη… στη Γισμόνδη. Ελληνο-γαλλικές παραλλαγές στην ιστορία της Δούκισσας των Αθηνών. Συζήτηση B. Λογοτεχνικ́ και ιδεολογικ́ ρέματα VII. Ο περιοδικός τ́πος ΙΑ΄ Συνεδρία Πρόεδροι: Άλκηστις Σοφού, Αύρα Ξεπαπαδάκου 10.45΄-11.00΄: 11.00΄-11.15΄: 11.15΄-11.30΄: 11.30΄-11.45΄: 11.45΄-12.00΄: 12.00΄-12.30΄: Στέση Αθήνη, «Βιογραφία συγγραφέα»: ένα νεόκοπο εισαγόμενο είδος στον ελληνικό περιοδικό Τύπο του 19ου αιώνα. Νίκος Φαλαγκάς, Η απολογία ενός «είδους»: οι στήλες των ποικίλων στην Ευτέρπη και την Πανδώρα. Βίκυ Πάτσιου, Το περιοδικό Ευρωπαϊκός Ερανιστής και ο ρόλος των μεταφράσεων. Μαριλίζα Μητσού, «Εστωσαν ημίν ήρωες του Φιλελληνισμού»: Η πρόσληψη του ξένου ως οικείου στον ελληνικό περιοδικό τύπο του 19ου αιώνα. Συζήτηση Διάλειμμα ΙΒ΄ Συνεδρία Πρόεδροι: Δέσποινα Προβατά, Κατερίνα Καρακάση 12.30΄-12.45΄: 12.45΄-13.00΄: 13.00΄-13.15΄: 13.15΄-13.30΄: 13.30΄-13.45΄: Άλκηστις Σοφού, Περιοδικός τύπος των ετεροχθόνων και «εθνικό κέντρο». Ιδεολογικές συμπτώσεις και διαστάσεις. Ειρήνη-Ίρια Κατσαντώνη, Το περιοδικό Ποικίλη Στοά (1881-1899): Μία θεώρηση της πρόσληψης των ευρωπαϊκών ρευμάτων στο θέατρο και τη λογοτεχνία. Χριστίνα Παλαιολόγου, Η γερμανική λογοτεχνική και καλλιτεχνική παραγωγή μέσα από το βλέμμα του Γιάννη Καμπύση στη στήλη «Γερμανικά Γράμματα», του περιοδικού Η Τέχνη (1898-1899). Γεώργιος Κοτελίδης, Πέρασμα στην Ινδία. Η εικόνα της Ινδίας στον ελληνικό περιοδικό τύπο του 19ου αιώνα. Συζήτηση Τέλος πρωινής συνεδρίας 550 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΡΓΑΣΙΩΝ Σάββατο 16 Μαΐου Απόγευμα Γ. Ιστορ́α των ιδεών ΙΓ΄ Συνεδρία Πρόεδροι: Γεωργία Γκότση, Άννα Καρακατσούλη 17.00΄-17.15΄: 17.15΄-17.30΄: 17.30΄-17.45΄: 17.45΄-18.00΄: 18.00΄-18.15΄: 18.15´-18.45´: Γεώργιος Λεοντσίνης, Ιόνια νησιά στη στροφή του 18ου προς τον 19ο αιώνα: Από το «σκότος της δουλείας» στο «έαρ της ελευθερίας» και στο «φως του κόσμου». Παναγιώτης Κιμουρτζής - Άννα Μανδυλαρά, Οράματα ‘Αυτοκρατορίας’. Βυζάντιο και Δυναστικό καθεστώς επί Όθωνα. Μιχάλης Κονάρης, Αρχαία ελληνική θρησκεία και εθνικός χαρακτήρας στο έργο του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου. Αλεξάνδρα Σφοίνη, Η Ιστορία της ελληνικής γλώσσας τον 19ο αιώνα: εθνική ιδεολογία και γλωσσική επιστήμη. Συζήτηση Διάλειμμα ΙΔ΄ Συνεδρία Πρόεδροι: Παναγιώτης Κιμουρτζής, Αλεξάνδρα Σφοίνη 18.45΄-19.00΄: 19.00΄-19.15΄: 19.15΄-19.30΄: 19.30΄-19.45΄: 19.45΄-20.00΄: Βασιλική Χρυσοβιτσάνου, Η γέννηση της αρχαιολογικής επιστήμης στην Ελλάδα και η συμβολή της στην ανάδειξη της συνέχειας του ελληνικού έθνους: Το αρχαιολογικό έργο του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή. Μαρία Βελιώτη-Γεωργοπούλου, Η επιτέλεση της ελληνικότητας και της ετερότητας. Οι τελετές για την άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο. Λουκία Ευθυμίου, Δυτικά πρότυπα και ελληνικότητα: Η Εφημερίς των Κυριών της Καλλιρρόης Παρρέν και τα διλήμματα του ελληνικού φεμινιστικού κινήματος. Εύη Πετροπούλου, Λογοτεχνία δια κορασίδες και νεάνιδες. Έμφυλα πρότυπα στην παιδική λογοτεχνία του 19ου αιώνα - Οι γερμανικές επιρροές. Συζήτηση Τέλος απογευματινής συνεδρίας 551 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΡΓΑΣΙΩΝ Κυριακή 17 Μαΐου Πρωί Δ. Διαμόρφωση της ‘εθνικ́ς δραματουργ́ας’: υπερβ́σεις, συν́χειες και ρ́ξεις I. Δραματουργικ́ έδη ΙΕ΄ Συνεδρία Πρόεδροι: Κυριακή Πετράκου, Αρετή Βασιλείου 9.30΄-9.45΄: 9.45΄-10.00΄: 10.00΄-10.15΄: 10.15΄-10.30΄: 10.30΄-10.45΄: 10.45΄-11.00΄: Κωνσταντίνα Ριτσάτου, Αναζητώντας την εθνική ταυτότητα στα χνάρια μιας νεράιδας. Μαρία Δημάκη-Ζώρα, Ὦ μεν Ἕλληνες ἰδού τό πᾶν. Η διαμόρφωση της εθνικής δραματουργίας ως παράγοντας εθνικής αυτοσυνειδησίας μέσα από προλογικά κείμενα θεατρικών έργων του 19ου αιώνα. Καίτη Διαμαντάκου-Αγάθου, Τὸν μὲν γὰρ ἡγοῦμαι σοφόν, τῷ δ’ ἥδομαι. Αισχύλος ή Ευριπίδης: Tα διλήμματα ενός εκκολαπτόμενου μεταφραστή στα τέλη του 19ου αιώνα. Ηρώ Κατσιώτη, Άλλο κόμης κι άλλο κόντες ή Οι Νέοι Μυλωνάδες, μια διασκευή «κατά τα καθ’ ημάς» που δεν ευτύχησε. Μιχάλης Γεωργίου, Το Γερμανικό και το «δικό μας» θέατρο κατά τον 19ο αιώνα. Συζήτηση ΙΣΤ΄ Συνεδρία Πρόεδροι: Χρυσόθεμις Σταματοπούλου-Βασιλάκου, Καίτη Διαμαντάκου-Αγάθου 11.00΄-11.15΄: 11.15΄-11.30΄: 11.30΄-11.45΄: 11.45΄-12.00΄: 12.00΄-12.15΄: 12.15΄-12.45΄: 552 Βαρβάρα Γεωργοπούλου, Το πρόσωπο του Νέρωνα στην ελληνική δραματουργία του 19ου αιώνα. Κυριακή Πετράκου, Ένα ιδιαζόντως ανατρεπτικό έργο του 19ου αιώνα: Ιουλιανός ο Παραβάτης του Κλέωνος Ραγκαβή. Κωνσταντίνος Κυριακός, «Να εγείρωμεν μίαν άλλην πτυχήν, μιας άλλης φιλολογίας»: Οι πρώτες φάσεις της έντυπης και σκηνικής πρόσληψης του ρωσικού θεάτρου στην Ελλάδα. Χριστίνα Οικονομοπούλου, Γαλλοφωνία και ελληνικότητα ή αποτυπώνοντας την πρόκληση της πολιτισμικής διαμεσολάβησης στη θεατρική σκηνή: Η περίπτωση της Iphigénie του Jean Moréas. Συζήτηση Διάλειμμα ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΙΖ΄ Συνεδρία Πρόεδροι: Χάρης Ξανθουδάκης, Βαρβάρα Γεωργοπούλου 12.45΄-13.00΄: 13.00΄-13.15΄: 13.15΄-13.30΄: 13.30΄-13.45΄: 13.45΄-14.00΄: 14.00΄-14.15΄: Χρυσόθεμις Σταματοπούλου-Βασιλάκου, Διαπολιτισμικές αναζητήσεις στον ελληνόφωνο χώρο της Ανατολής: Η πρόσληψη της ευρωπαϊκής δραματουργίας στη Σμύρνη τον 19ο αιώνα (εκδόσεις- περιοδικός τύπος). Αρετή Βασιλείου, Βαρβάρων ερωτικά πάθη και τυραννοκτονίες: Η Ιφιγένεια εν Ταυρίδι του Ν.Α. Σούτζου (1837) και τα γαλλικά νεοκλασικά πρότυπα (F. Lagrange-Chancel και C.G. De La Touche). Πάνος Βλαγκόπουλος, Άρια αρμονία: H σχέση της Ελληνίδας λογίας Μαργαρίτας Αλβάνα-Μηνιάτη (1821-1887) και του Γάλλου συγγραφέα Edouard Schuré (1841-1929). Αγγελική Μπιχάκη, Ο Αντώνιος Βαρβέρης και η αρχαία ελληνική τραγωδία. Αλεξία Αλτουβά, Εθνικός χαρακτήρας και υποκριτική τέχνη στο ελληνικό θέατρο του 19ου αιώνα). Συζήτηση Τέλος πρωινής Συνεδρίας Κυριακή 17 Μαΐου Απόγευμα Δ. Διαμόρφωση της ‘εθνικ́ς δραματουργ́ας’: υπερβ́σεις, συν́χειες και ρ́ξεις II. Λυρικό θ́ατρο ΙΗ΄ Συνεδρία Πρόεδροι: Πάνος Βλαγκόπουλος, Αλεξία Αλτουβά 17.00΄-17.15΄: 17.15΄-17.30΄: 17.30΄-17.45΄: 17.45΄-18.00΄: 18.00΄-18.15΄: 18.15΄-18.30´: Χάρης Ξανθουδάκης, Οι μεταμορφώσεις του «εθνικού» στην ελληνική μουσική συνείδηση του 19ου αιώνα. Στέλλα Κουρμπανά, Το «πρώτο ελληνικό μελόδραμα» και οι διεκδικητές του. Κατερίνα Διακουμοπούλου, Οι Ευρωπαίοι μονωδοί μέσα από τον ελληνικό περιοδικό τύπο του 19ου αιώνα. Συζήτηση Διάλειμμα Κλείσιμο των εργασιών του Συνεδρίου (Ουρανία Πολυκανδριώτη, ΆνναΤαμπάκη) ❖ 553 ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Ταξιάρχης Κόλιας, Καθηγητής ΕΚΠΑ, Διευθυντής ΙΙΕ/ΕΙΕ Ουρανία Πολυκανδριώτη, Κύρια Ερευνήτρια ΙΙΕ/ΕΙΕ, Επιστ. Υπεύθ. του προγράμματος «Νεοελληνική γραμματολογία και Ιστορία των ιδεών» του ΙΙΕ/ΕΙΕ Άννα Ταμπάκη, Καθηγήτρια ΕΚΠΑ, Φιλοξ. Επιστήμων ΙΙΕ/ΕΙΕ, Επιστ. Υπεύθ. του προγράμματος «Πολιτισμικές διαμεσολαβήσεις και διαμόρφωση του ‘εθνικού χαρακτήρα’ στον περιοδικό τύπο του 19ου αιώνα (Χρυσαλλίς)» ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Νάσος Βαγενάς, Ομότιμος Καθηγητής, ΕΚΠΑ Ευριπίδης Γαραντούδης, Καθηγητής, Τμήμα Φιλολογίας, ΕΚΠΑ Χρ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, Καθηγήτρια, Τμήμα Θεατρικών Σπουδών, ΕΚΠΑ Στέση Αθήνη, Επίκουρη Καθηγήτρια, Τμήμα Φιλολογίας, Παν/μιο Πατρών Αλεξάνδρα Λιανέρη, Επίκουρη Καθηγήτρια, Τμήμα Φιλολογίας, ΑΠΘ Σοφία Ματθαίου, Εντεταλμένη Ερευνήτρια, Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών/ΕΙΕ Αλεξάνδρα Σφοίνη, Εντεταλμένη Ερευνήτρια, Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών/ΕΙΕ Αλεξία Αλτουβά, Λέκτορας, Τμήμα Θεατρικών Σπουδών, ΕΚΠΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ Μαρία Σεχοπούλου, δρ. θεατρολογίας, ΤΘΣ, ΕΚΠΑ Αριστέα Κομνηνέλλη, Υποψ. Διδ., Τμήμα Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας, ΕΚΠΑ Γεώργιος Κοτελίδης, Υποψ. Διδ., Τμήμα Γερμανικής Γλώσσας και Φιλολογίας, ΕΚΠΑ Κωνσταντίνα Λιανού, πτυχιούχος Τμήματος Φιλολογίας, ΕΚΠΑ Δήμητρα Ραζάκη, Υποψ. Διδ., Τμήμα Φιλολογίας, ΕΚΠΑ Ελένη Τριανταφυλλοπούλου, μεταπτυχιακή φοιτήτρια, ΤΘΣ, ΕΚΠΑ Ελένη Χριστοπούλου, φοιτήτρια,Τμήμα Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας, ΕΚΠΑ Κωνσταντίνος Χρυσόγελος, Υποψ. Διδ., Τμήμα Φιλολογίας, ΑΠΘ 554 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΥΝΕΔΡΩΝ ΑγΑθος Θανάσης, Επίκουρος καθηγητής, Τμήμα Φιλολογίας, ΕΚΠΑ ΑθΑνΑςιΑδου Κυριακή, υποψήφια Διδάκτωρ, Τμήμα Φιλολογίας, ΑΠΘ Αθήνή Στέση, Επίκουρη καθηγήτρια, Τμήμα Φιλολογίας, Πανεπιστήμιο Πατρών ΑλτουβΑ Αλεξία, Λέκτορας, Τμήμα Θεατρικών Σπουδών, ΕΚΠΑ Αντωνοπουλος Παναγιώτης, Δρ Νεοελληνικής Φιλολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης βΑρελΑς Λάμπρος, Αναπληρωτής καθηγητής, Τμήμα Φιλολογίας, ΑΠΘ βΑρςος Γιώργος, Επίκουρος καθηγητής, Τμήμα Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας, ΕΚΠΑ βΑςιλειου Αρετή, Επίκουρη καθηγήτρια, Τμήμα Θεατρικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Πατρών βελιωτή-γεωργοπουλου Μαρία, Αναπληρώτρια καθηγήτρια, Τμήμα Θεατρικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου βλΑγκοπουλος Πάνος, Αναπληρωτής καθηγητής, Τμήμα Μουσικών Σπουδών, Ιόνιο Πανεπιστήμιο Carpinato Caterina, Professore Associato, Università Ca’ Foscari γΑρΑντουδής Ευριπίδης, Καθηγητής, Τμήμα Φιλολογίας, ΕΚΠΑ γεωργιου Μιχάλης, Δρ Θεατρολογίας, Freie Universität Berlin γεωργοπουλου Βαρβάρα, Επίκουρη καθηγήτρια, Τμήμα Θεατρικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου γκοτςή Γεωργία, Αναπληρώτρια καθηγήτρια, Τμήμα Φιλολογίας, Πανεπιστήμιο Πατρών γλυκοφρυδή-λεοντςινή Αθανασία, Ομότιμη καθηγήτρια, Τμήμα ΦΠΨ, ΕΚΠΑ δήμΑκή-ΖωρΑ Μαρία, Επίκουρη καθηγήτρια, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, ΕΚΠΑ 555 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΥΝΕΔΡΩΝ διΑκουμοπουλου Κατερίνα, Δρ, Τμήμα Κοινωνιολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο διΑμΑντΑκου-ΑγΑθου Καίτη, Επίκουρη καθηγήτρια, Τμήμα Θεατρικών Σπουδών ΕΚΠΑ EspagnE Michel, διευθυντής ερευνών C.N.R.S., διευθυντής του εργαστηρίου αριστείας (labex) Transfers (École Normale Supérieure – Collège de France – C.N.R.S.) ευθυμιου Λουκία, Αναπληρώτρια καθηγήτρια, Τμήμα Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας, ΕΚΠΑ ιερωνυμΑκή Θάλεια, Δρ Νεοελληνικής Φιλολογίας, αποσπασμένη στο Πανεπιστήμιο Βουκουρεστίου JollivEt Servanne, CNRS – École Normale Supérieure / Labex TransferS κΑρΑκΑςή Κατερίνα, Επίκουρη καθηγήτρια, Τμήμα Γερμανικής Γλώσσας και Φιλολογίας, ΕΚΠΑ κΑρΑκΑτςουλή Άννα, Επίκουρη καθηγήτρια, Τμήμα Θεατρικών Σπουδών, ΕΚΠΑ κΑρδΑμής Κωνσταντίνος, Επίκουρος καθηγητής, Τμήμα Μουσικών Σπουδών, Ιόνιο Πανεπιστήμιο κΑρπουΖου Πέγκυ, Επίκουρη καθηγήτρια, Τμήμα Φιλολογίας, ΕΚΠΑ κΑτςιγιΑννής Αλέξανδρος, Δρ Νεοελληνικής Φιλολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης κΑτςιωτή Ηρώ, υποψήφια Δρ Θεατρολογίας, Τμήμα Θεατρικών Σπουδών, ΕΚΠΑ κιμουρτΖής Παναγιώτης, Αναπληρωτής καθηγητής, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Πανεπιστήμιο Αιγαίου κομνήνελλή Αριστέα, υποψήφια Δρ, Τμήμα Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας, ΕΚΠΑ κονΑρής Μιχάλης, Δρ Αρχαίας Ιστορίας, Balliol College, Oxford, Μεταδιδακτορικός ερευνητής, Κέντρο Ιστορικών Ερευνών (CRH), EHESS κοτελιδής Γεώργιος, υποψήφιος Δρ, Τμήμα Γερμανικής Γλώσσας και Φιλολογίας, ΕΚΠΑ κουρμπΑνΑ Στέλλα, υποψήφια Δρ, Τμήμα Μουσικών Σπουδών, Ιόνιο Πανεπιστήμιο κυριΑκΑντωνΑκής Ιωάννης, Ερευνητής, Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών κυριΑκος Κωνσταντίνος, Αναπληρωτής καθηγητής, Τμήμα Θεατρικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Πατρών 556 Ελληνικότητα και ΕτΕρότητα: ΠόλιτισμικΕσ διαμΕσόλαβησΕισ και ‘Εθνικόσ χαρακτηρασ’ στόν 19ο αιώνα κωςτΑκιωτής Γιώργος, Εντεταλμένος διδάσκων, Τμήμα Νέων Ελληνικών, INALCO/ Paris λεοντςινής Γεώργιος, Ομότιμος καθηγητής, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, ΕΚΠΑ λετςιος Βασίλης, Επίκουρος καθηγητής, Τμήμα Ξένων Γλωσσών, Μετάφρασης και Διερμηνείας, Ιόνιο Πανεπιστήμιο μΑνδυλΑρΑ Άννα, Επίκουρη καθηγήτρια, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων μΑτθΑιου Σοφία, Εντεταλμένη ερευνήτρια, Τομέας Νεοελληνικών Ερευνών, Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών μΑυρελος Νίκος, Αναπληρωτής Καθηγητής, Τμήμα Ελληνικής Φιλολογίας, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης μΑυρολεων Άννα, Δρ Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού, Πάντειο Πανεπιστήμιο μήτρΑλεξή Αικατερίνη, Καθηγήτρια, Τμήμα Γερμανικής Γλώσσας και Φιλολογίας, ΕΚΠΑ μήτςου Μαριλίζα, Διευθύντρια Σπουδών, École des Hautes Études en Sciences Sociales (CRH/EHESS) ντενιςή Σοφία, Αναπληρώτρια καθηγήτρια, Τμήμα Θεωρίας και Ιστορίας της Τέχνης, Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών ξεπΑπΑδΑκου Αύρα, Λέκτορας, Τμήμα Φιλολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης ξουριΑς Γιάννης, Επίκουρος καθηγητής, Τμήμα Φιλολογίας, ΕΚΠΑ οικονομοπουλου Χριστίνα, Δρ Γενικής και Συγκριτικής Γραμματολογίας, Ε.ΔΙ.Π., Τμήμα Θεατρικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου πΑλΑιολογου Χριστίνα, Δρ, Τμήμα Θεατρικών Σπουδών, επιστημονική συνεργάτης, Τμήμα Προσχολικής Αγωγής, ΤΕΙ Αθήνας πΑπΑνικολΑου Βάνια, Δρ Θεατρολογίας, Τμήμα Φιλολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης πΑππΑς Βασίλειος, Δρ Λατινικής Φιλολογίας ΑΠΘ, Μεταδιδακτορικός Ερευνητής, Τμήμα Ιστορίας, Ιόνιο Πανεπιστήμιο πΑςχΑλής Μιχαήλ, Ομότιμος Καθηγητής, Τμήμα Φιλολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης 557 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΥΝΕΔΡΩΝ πΑτουρΑ Σοφία, Διευθύντρια Ερευνών, Τομέας Βυζαντινών Ερευνών, Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών πΑτςιου Βίκυ, Καθηγήτρια, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, ΕΚΠΑ πετρΑκου Κυριακή, Καθηγήτρια, Τμήμα Θεατρικών Σπουδών, ΕΚΠΑ πετροπουλου Εύη, Αναπληρώτρια καθηγήτρια, Τμήμα Γερμανικής Γλώσσας και Φιλολογίας, ΕΚΠΑ πολυκΑνδριωτή Ουρανία, Διευθύντρια ερευνών, Τομέας Νεοελληνικών Ερευνών, Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών ριτςΑτου Κωνσταντίνα, Επίκουρη καθηγήτρια, Τμήμα Θεάτρου, ΑΠΘ ςεχοπουλου Μαρία, Δρ, Τμήμα Θεατρικών Σπουδών, ΕΚΠΑ ςοφου Άλκηστις, Maître de Conférences, Institut Néo-hellénique, ParisSorbonne ςτΑυρΑκοπουλου Άννα, Αναπληρώτρια καθηγήτρια, Τμήμα Θεάτρου, ΑΠΘ ςτΑυροπουλου Έρη, Ομότιμη Καθηγήτρια, Τμήμα Φιλολογίας, ΕΚΠΑ ςφοινή Αλεξάνδρα, Εντεταλμένη ερευνήτρια, Τομέας Νεοελληνικών Ερευνών, Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών τΑμπΑκή Άννα, Καθηγήτρια, Τμήμα Θεατρικών Σπουδών, ΕΚΠΑ. Φιλοξενούμενη ερευνήτρια, Τομέας Νεοελληνικών Ερευνών, Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών τςουπρου Σταυρούλα Γ., Δρ Φιλολογίας, ΕΚΠΑ, Διδάσκουσα Π.Δ. 407/80 φΑλΑγκΑς Νίκος, Δρ Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών, King’s College London χρυςοβιτςΑνου Βασιλική, Επίκουρη καθηγήτρια, Τμήμα Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης, ΤΕΙ Αθήνας χρυςογελου-κΑτςή Άννα, Αναπληρώτρια καθηγήτρια, Τμήμα Φιλολογίας, ΕΚΠΑ 558 ΤΑ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΤΟΥ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥ ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΕΤΕΡΟΤΗΤΑ: ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΔΙΑΜΕΣΟΛΑΒΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ‘ΕΘΝΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ’ ΣΤΟΝ 19ο ΑΙΩΝΑ, ΠΡΟΪΟΝ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΘΕΑΤΡΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗ ΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΙΔΡΥ ΜΑΤΟΣ ΕΡΕΥΝΩΝ, ΜΕ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΤΗΣ ΑΝΝΑΣ ΤΑΜΠΑΚΗ ΚΑΙ THΣ ΟΥΡΑΝΙΑΣ ΠΟΛΥΚΑΝΔΡΙΩΤΗ ΚΑΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΤΗΣ ΜΙΚΕΛΑΣ ΒΛΑΒΙΑ ΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΛΙΝΤΑΣ ΒΟΛΤΗ, ΤΥΠΩΘΗΚΑΝ ΣΕ ΔΥΟ ΤΟΜΟΥΣ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ ΑΠO ΤΙΣ ΓΡΑΦΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ «Γ. ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΣ Ε.Π.Ε.» ΤΟΝ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟ ΤΟΥ 2016 ΣΕ ΧΑΡΤΙ ΣΑΜΟΥΑ ΤΩΝ 90 ΓΡ. ΣΕ 400 ΑΝΤΙΤΥΠΑ ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΘΕΑΤΡΙ ΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ ΑΡΙΣΤΕΙΑΣ TRANSFERS ΤΗΣ ÉCOLE NORMALE SUPÉRIEURE ISBN 978-618-82918-2-9 [SET] ISBN 978-618-82918-1-2 9 786188 291812