α ρχαιολογικο ε ργο κ ρΗτΗσ 4 υπ.πο.α. – εφορεια αρχαιοτητών ρεθυμνου πανεπιΣτημιο κρητηΣ – τμημα ιΣτοριαΣ και αρχαιολογιαΣ α ρχαιολογικο ε ργο κ ρΗτΗσ 4 Πρακτικά 4ης Συνάντησης Ρέθυμνο, 24-27 Νοεμβρίου 2016 επιΣτημονικη επιμελεια π αυλινα κ αραναΣταΣη α ναΣταΣια τ ζιγκουνακη χ ριΣτινα τ Σιγώνακη τοΜοσ α′ πεπραγΜεΝα φ ορεώΝ – Μουσειακεσ σ υλλογεσ – ερευΝΗτικα προγραΜΜατα – α ΝατολικΗ κρΗτΗ – δ υτικΗ κρΗτΗ υπ.πο.α. – εφορεια αρχαιοτητών ρεθυμνου ρεθυμνο 2020 αρχαιολογικο εργο κρΗτΗσ 4 ArchAeologicAl worK in crete 4 Πρακτικά της 4ης Συνάντησης, Ρέθυμνο, 24-27 Νοεμβρίου 2016 Proceedings of the 4th Meeting Rethymnon, 24-27 November 2016 eπιΣτημονικη επιμελεια editing Παυλίνα Καραναστάση Αναστασία Τζιγκουνάκη Χριστίνα Τσιγωνάκη Pavlina Karanastasi Anastasia Tzigounaki Christina Tsigonaki Τό μ ο ς Α ′ - Vol um e A ISBN (vol.) : 978-960-386-460-8 ISBN (set) : 978-960-386-459-2 e-ISBN (vol.) : 978-960-386-463-9 e-ISBN (set) : 978-960-386-462-2 διορθώΣειΣ & τυπογραφικη επιμελεια Κωστής Ψυχογυιός (k.pezanos@gmail.com) ΣχεδιαΣμοΣ εξώφυλλου Κωνσταντίνος Ανδρώνης (constantinos.alpha@gmail.com) εκτυπώΣη & βιβλιοδεΣια Σ. ΚΑΣΙΜΑΤΗΣ & ΣΙΑ ΕΕ Μουρνιές Χανίων, ΤΚ 733 00 (info@taloskass.com) η εκτυπώΣη του α′ τομου χρηματοδοτηθηκε υπουργειο πολιτιΣμου και αθλητιΣμου απο το © 2020 Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού – Εφορεία Αρχαιοτήτων Ρεθύμνου / Τμήμα Ιστορίας & Αρχαιολογίας – Φιλοσοφική Σχολή Πανεπιστημίου Κρήτης / και οι συγγραφείς © 2020 Ministry of Culture and Sports – Ephorate of Antiquities of Rethymnon / Department of History & Archaeology – School of Philosophy, University of Crete / and the contributors e-mail: ergokritis@gmail.com viii περιεχοΜεΝα – contents παυλιΝα καραΝαστασΗ – αΝαστασια τζιγκουΝακΗ – χριστιΝα τσιγώΝακΗ Προλογικό Σημείωμα καταλογοσ συγγραφεώΝ – list xix of contributors Βραχυγραφιεσ – AbbreviAtions xxi xxvii Πεπραγμένα Φορέων του Υπ.Πο.Α. και του Πανεπιστημίου Κρήτης – Local Services’ and the University of Crete’s Work χρυσα σοφιαΝου Το έργο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Λασιθίου κατά την τριετία 2014 – 2016 3 The work of the Ephorate of Antiquities of Lasithi (2014 – 2016) 15 ΒασιλικΗ συθιακακΗ Το έργο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ηρακλείου (2014 – 2016) The work of the Ephorate of Antiquities of Heraklion (2014 – 2016) 17 39 γεώργιοσ ρεθεΜιώτακΗσ Η Επανέκθεση των Συλλογών του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου (2010 – 2014) 41 στελλα ΜαΝδαλακΗ Το έργο που επιτελέσθηκε στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου τα έτη 2014 – 2016 The work at the Archaeological Museum of Heraklion during the years 2014 – 2016 75 87 αΝαστασια τζιγκουΝακΗ Το έργο της ΚΕ′ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και της 28ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κατά το 2014 The work of the 25th Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities and the 28th Ephorate of Byzantine Antiquities during the year 2014 ix 89 103 περιεχομενα – Contents αΝαστασια τζιγκουΝακΗ Το έργο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ρεθύμνου κατά την περίοδο 2015 – 2016 The archaeological work of the Ephorate of Antiquities of Rethymnon for the years 2015 – 2016 105 123 ελεΝΗ παπαδοπουλου Το έργο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Χανίων την περίοδο 2014 – 2016 125 The work of the Ephorate of Antiquities of Chania during the years 2014 – 2016 138 θεοτοκΗσ θεοδουλου Υποβρύχια και παράκτια αρχαιολογική έρευνα στην Κρήτη κατά την τριετία 2014 – 2016. Πεπραγμένα του Γραφείου Εναλίων Αρχαιοτήτων Κρήτης Underwater and Seashore Archaeological Research in Crete, During the Years 2014 – 2016. Acts of the Department of Underwater Antiquities of Crete 139 156 αΝδρεασ ι. Νταρλασ Το έργο της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας – Σπηλαιολογίας στην Κρήτη κατά την τριετία 2014 – 2016 The work of the Ephoreia of Paleoanthropology and Speleology in Crete in the years 2014 – 2016 Νικολαοσ ΜιΝώσ, ελισαΒετ Μ. καΒουλακΗ & Μαρια κλαδου Η ολοκλήρωση του έργου της Επιστημονικής Επιτροπής Κνωσού The completion of the work of the Knossos Scientific Committee 157 167 169 177 ΜιχαλΗσ αΝδριαΝακΗσ Το έργο της Επιστημονικής Επιτροπής Ανάδειξης Οχυρώσεων Κρήτης 179 APostolos sArris Exploring the Uncharted Archaeological and Historical Landscape of Crete. Research Activities of the GeoSat ReSeArch Lab of F.O.R.T.H., 2014 – 2016 Ερευνώντας το Αχαρτογράφητο Αρχαιολογικό και Ιστορικό Τοπίο της Κρήτης. Ερευνητικές Δραστηριότητες του GeoSat ReSeArch Lab του Ι.Τ.Ε., 2014 – 2016 203 214 παυλιΝα καραΝαστασΗ Αρχαιολογικές δραστηριότητες του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης κατά τα έτη 2014 – 2016 Archaeological Research by the Department of History and Archaeology of the University of Crete in 2014 – 2016 x 215 233 περιεχομενα – Contents Μουσειακές Συλλογές: Νέες Οπτικές. Συντηρήσεις, Εκπαιδευτικά Προγράμματα Archaeological Museum Collections: New Perspectives. Conservation Work, Educational Activities ΒασιλικΗ ζώγραφακΗ & κλειώ ζερΒακΗ Μουσειολογική Μελέτη Επανέκθεσης Αρχαιολογικού Μουσείου Αγίου Νικολάου Museological study for the re-exhibition at the Archaeological Museum of Agios Nikolaos 237 248 ευα τεγου Σκέψεις για μια μουσειακή πολιτική με αφορμή τα ευρήματα από το ιερό της Αξού Some remarks on the museum policies pursued concerning the finds of the Sanctuary of Axos ευαΝθια σαλιακα Εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Έλα...να παίξουμε... Αρχαία παιxνίδια» Educational Program “Lets play… Ancient games” 249 260 261 265 κώστασ γεώργακοπουλοσ, στελλα ΜαλλιαρακΗ, ειρΗΝΗ ΜαραΒελια, Μαριοσ ΜυλώΝασ, κώΝσταΝτιΝα Νικολοπουλου & ελεΝα σιγουρα Τα νέα εκπαιδευτικά προγράμματα του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου με χρήση ψηφιακών τεχνολογιών The new educational programs of the Archaeological Museum of Heraklion, using digital technologies 267 276 τΜΗΜα συΝτΗρΗσΗσ εφα ρεθυΜΝου: Μαρια χαλκιαδακΗ, κώστΗσ ΝικΗφοροσ, Ηλιασ τσαγαΝοσ, Νικολαοσ αλερτασ, φραγκισκοσ κυδώΝακΗσ, στελιοσ καραγιαΝΝακΗσ, & φώτειΝΗ τρουλλιΝου Συσκευασία και μεταφορά αντικειμένων της Προσωρινής Έκθεσης του Αρχαιολογικού Μουσείου Ρεθύμνου 277 Ερευνητικά Προγράμματα – Τεχνολογίες Αιχμής Research Programmes – Cutting-Edge Technology Μαρια αΝαστασιαδου & διαΜαΝτΗσ παΝαγιώτοπουλοσ Το Corpus der Minoischen und Mykenischen Siegel στη Χαϊδελβέργη: Εργασίες από το 2012 έως το 2017 και προοπτικές 287 The Corpus der Minoischen und Mykenischen Siegel in Heidelberg. Activities from 2012 to 2017 and perspectives for the future 300 xi περιεχομενα – Contents bArbArA Mordà & †ioAnnis grAMMAtiKAKis Mineral identification and raw material characterization through Raman spectroscopy of the Minoan talismanic sealstones Ορυκτολογική ανάλυση και χαρακτηρισμός των πρώτων υλών ομάδας ταλισμανικών σφραγίδων μέσω φασματοσκοπίας Raman αικατεριΝΗ ΜοΝιακΗ Αρχαιοβοτανικές μαρτυρίες από την Ανατολική Κρήτη Archaeobotanical investigations from eastern Crete 301 313 315 324 APostolos sArris, giorgiA benedettA codini, JAMieson c. donAti, frAnçois-XAvier siMon, MeroPi MAnAtAKi, enrico ZAnini, & vAsso sythiAKAKi Ground-Based and Satellite-Imaging Technologies for Mapping the Ancient Settlement of Gortyn, Crete Επίγειες και δορυφορικές τεχνικές τηλεπισκόπησης για τη χαρτογράφηση της αρχαίας πόλης της Γόρτυνας AnnA sAlZAno Ancient military harbours of Crete: the cities and the sea Αρχαία ναυτικά λιμάνια της Κρήτης: η σχέση των πόλεων με τη θάλασσα 325 335 337 346 τατιαΝα φραγκοπουλου Αναζητώντας τα αρχαιολογικά τεκμήρια της διάδρασης του ανθρώπου με τη θάλασσα στη νοτιο-κεντρική και νοτιο-ανατολική ακτή της Κρήτης (ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδος) 347 Searching for archaeological evidence regarding the human interaction with the marine environment on the south-central and southeast coast of Crete (Hellenistic and Roman period) 359 παυλιΝα καραΝαστασΗ Ρωμαϊκή Κρήτη: Παλαιά δεδομένα, νέες προοπτικές Roman Crete: Old data, new perspectives 361 369 toMAsZ wAżny, AnAstAsiA tZigounAKi, †oliver rAcKhAM, Jennifer Moody, AgniesZKA helMAn-wAżny, chArlotte PeArson, KostAs giAPitsoglou, MichAlis troulinos, AthinA frAidhAKi, & nAtAsA APostolAKi Trees, Timber and Tree-rings in Historic Crete, Byzantine to Ottoman Δένδρα, ξυλεία και δενδροδακτύλιοι στην Κρήτη των ιστορικών χρόνων – από τη βυζαντινή ως την οθωμανική περίοδο xii 371 381 περιεχομενα – Contents APostolos sArris, niKos g. PAPAdoPoulos, giAnlucA cAntoro, MeroPi MAnAtAKi, cArMen cuencA-gArcíA, tunA KAlAyci, frAnçois-XAvier siMon, JAMieson c. donAti, KleAnthis siMirdAnis, Peter fischer, AndreAs vött, KAllioPi bAiKA, JoschKA röth, KlAus reicherter, AnAstAsiA tZigounAKi, notA KArAMAliKi, & KostAs giAPitsoglou Geophysical and Photogrammetric Measurements at the Fortezza Castle of Rethymnon (Crete) Γεωφυσικές και φωτογραμμετρικές μετρήσεις στο κάστρο της Φορτέτσας του Ρεθύμνου 383 393 αΝτώΝΗσ αΝαστασοπουλοσ Ισλαμικές επιτύμβιες στήλες της οθωμανικής περιόδου από την Κρήτη Islamic gravestones of the Ottoman period from Crete 395 405 giAnlucA cAntoro The third dimension in Cultural Heritage: a new trend for final documentation or a research tool as a starting point? Applications at multiple scales in different Cretan contexts Η Τρίτη Διάσταση στην πολιτιστική κληρονομιά: μια νέα τάση για την τελική τεκμηρίωση ή ένα εναρκτήριο ερευνητικό εργαλείο; Εφαρμογές πολλαπλής κλίμακας σε περιπτώσεις μελέτης από την Κρήτη 407 419 παΝαγιώτΗσ παρθεΝιοσ & θεαΝώ αΝδρουλακΗ Ειδικές εφαρμογές των ψηφιακών τεχνολογιών στις εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης της πολιτιστικής κληρονομιάς Using 3D Modelling and Digital Technologies in Cultural Heritage 421 430 παΝαγιώτΗσ παρθεΝιοσ, θεαΝώ αΝδρουλακΗ, ευαγγελια γερεουδακΗ, & γιώργοσ ΒιδαλΗσ Τρισδιάστατη ψηφιακή απεικόνιση μνημείων με χρήση απλής ψηφιακής φωτογραφικής μηχανής και ειδικού λογισμικού: οι περιπτώσεις τρισδιάστατης μοντελοποίησης του Γιαλί Τζαμισί στο Ενετικό Λιμάνι των Χανίων και του Ι.Ν. Μεταμόρφωσης του Σωτήρα στα Μεσκλά Χανίων 3D digital visualisation of two monuments in the Chania area using the Structure from Motion techniques: the case studies of Yali Tzamissi, Chania, and the Byzantine church of the Transfiguration of the Saviour in Meskla xiii 431 439 περιεχομενα – Contents Ανατολική Κρήτη – Eastern Crete Προϊστορική περίοδος – Prehistoric Era Πετράς – Petras susAn c. ferrence, PhiliP P. betAncourt, & JAMes d. Muhly A stellar seal ring from the Pre- and Protopalatial cemetery of Petras: Iconographic connection with the Near East? 443 Αστρικό σφραγιστικό δακτυλίδι από το προ- και πρωτοανακτορικό νεκροταφείο του Πετρά 453 Μεταξια τσιποπουλου Ανασκαφή του προ- και παλαιοανακτορικού νεκροταφείου στον Πετρά Σητείας: Πρόσφατα ΠΜ ΙΙ και ΥΜ ΙΙΙ ευρήματα Recent EM II and LM III finds from the Pre- and Protopalatial cemetery at Petras, Siteia Παράρτημα: σώτΗρια κιορπε Ταφικά Κτήρια 3 και 17 στον Πετρά Σητείας: οι ταφικές αποθέσεις House Tombs 3 and 17 at Petras, Siteia: The burial depositions 455 466 467 471 MiriAM g. clinton, PhiliP P. betAncourt, & MetAXiA tsiPoPoulou Ceremonial Areas at the Petras Cemetery: The Architectural Setting for Dialogues between the Living and the Dead Χώροι τελετουργιών στο προ- και παλαιοανακτορικό νεκροταφείο του Πετρά Σητείας: η αρχιτεκτονική διάταξη για διαλόγους μεταξύ ζωντών και νεκρών 473 490 AnnA siMAndirAKi-griMshAw The Petras Male Figurine Group: a first presentation and assessment Η Ομάδα Ανδρικών Ειδωλίων του Πετρά: μία πρώτη παρουσίαση και εκτίμηση 491 511 Ζάκρος, Κρούστας, Σίσι, Ανάβλοχος – Zakros, Kroustas, Sissi, Anavlochos λεώΝιδασ Βοκοτοπουλοσ Χοιρόμανδρες Ζάκρου: Το ιερό της Παλαιοανακτορικής εποχής Choiromandres, Zakros: The Protopalatial sanctuary xiv 513 530 περιεχομενα – Contents †ζαΜπιΝε ΜπεκΜαΝ Εξημερώνοντας τα Κρητικά Όρη για τον τουρισμό: το Iστορικό Πάρκο του Δάσους Κρούστα Domesticating the Cretan mountains for tourism: Kroustas Forest Historical Landscape Park JAn driessen Νέες ανασκαφές στο Σίσι, 2015 – 2016 New excavations at Sissi, 2015 – 2016 531 540 541 550 florence gAignerot-driessen Προκαταρκτικά αποτελέσματα της επιφανειακής έρευνας του 2015 – 2016 στον Ανάβλοχο Λασιθίου Preliminary Results of the 2015 – 2016 Surface Survey at Anavlochos, Lasithi 551 562 κλειώ ζερΒακΗ & κατεριΝα ΜοΝιακΗ Προστασία και ανάδειξη αρχαιολογικού χώρου Κάτω Ζάκρου Νομού Λασιθίου Protection and management of Kato Zakros’ archaeological site, Prefecture of Lassithi 563 574 Αρχαϊκή έως και ρωμαϊκή περίοδος – Archaic to Roman Era ευαΝθια σαλιακα Παίζοντας το παιχνίδι των Πέντε Γραμμών στην κορυφή της Νότιας Ακρόπολης στον Αζοριά Καβουσίου The game Pente Grammai or Five Lines on the peak of the South Acropolis at Azoria, Kavousi χρυσα σοφιαΝου Αρχαίο θέατρο Ιεράπετρας. Πρώτη ανασκαφική περίοδος The Roman Theater of Ierapytna. The results of the first excavation campaign 575 584 585 595 Βυζαντινή έως και νεότερη περίοδος – Byzantine to Modern Era γεώργια ΜοσχοΒΗ Νέα στοιχεία για το καθολικό της Μονής του Αγίου Γεωργίου Βραχασώτη. Η αρχιτεκτονική και ο τοιχογραφικός διάκοσμος του ναού 597 New evidence on the katholikon of the monastery of Saint Georgios Vrachassotis. The architecture and the wall paintings of the church 610 xv περιεχομενα – Contents δαφΝΗ χροΝακΗ Ο Ναός του Αγίου Γεωργίου Βραχασώτη. Εργασίες στερέωσης και αποκατάστασης The church of Saint Georgios Vrachassotis. Consolidation and restoration works 611 629 Νειλοσ πιτσιΝοσ Το έργο ανάδειξης της οχυρής νησίδας Σπιναλόγκας, 2014 – 2015 The project of promotion for the fortified island of Spinalonga, 2014 – 2015 631 646 Δυτική Κρήτη – Western Crete Προϊστορική περίοδος – Prehistoric Era thoMAs f. strAsser, sArAh MurrAy, AleXAndrA A.e. christinA Kolb, & louis A. ruPrecht Jr. vAn der geer, The Asphendou Cave Petroglyphs: A Palimpsest in Stone Οι βραχογραφίες στο σπήλαιο Ασφέντου: ένα παλίμψηστο στον λίθο 649 657 ΜιχαλΗσ ΜιλιδακΗσ & ελεΝΗ παπαδοπουλου Ταφικά και τελετουργικά στοιχεία της ΥΜ περιόδου από τη θέση «Κερά» Καλυβών Χανίων Funerary and cult matters of LM period from ‘Kera’ Kalyves, Chania Ηλιασ λιακοπουλοσ Τα σπήλαια στην περιοχή της Αγίας Μαρίνας Χανίων The caves in the region of Aghia Marina (Municipality of Chania) 659 668 669 676 κατεριΝα κοπακα & ευθυΜΗσ θεου Αγγεία και πήλινα σκεύη της Εποχής του Χαλκού από την ανασκαφή του Πανεπιστημίου Κρήτης στα Καταλύματα Γαύδου 677 Bronze Age pottery and other clay finds from the excavation of the University of Crete at Katalymata, Gavdos 690 δΗΜΗτρα λαζαρ & κατεριΝα κοπακα Υφαντικά βάρη και σφονδύλια από τη νήσο Γαύδο Loom weights and spindle whorls from the island of Gavdos xvi 691 703 περιεχομενα – Contents Κλασική και ρωμαϊκή περίοδος – Classic and Roman Era κατεριΝα τζαΝακακΗ «Αποκατάσταση του αρχαίου θεάτρου της Απτέρας»: η ολοκλήρωση ενός μεγάλου έργου από την ΕΦΑ Χανίων και οι δράσεις προβολής του «Restoration of the ancient theater of Aptera»: the completion of a great project by the Ephorate of Antiquities of Chania and the activities for its promotion ΒαΝΝα ΝιΝιου-κιΝδελΗ Αστική ρωμαϊκή οικία στην Απτέρα Χανίων Roman Domus at Aptera ευθυΜια κατακΗ Αττικές λήκυθοι από τις Βουκολιές Κισάμου Attic black-figured lekythoi from Voukolies, Kissamos Μαρια σκορδου Λαξευτός θαλαμωτός τάφος Κισάμου Rock-cut chamber tomb of Kissamos χρυσαΝθοσ καΝελλοπουλοσ Λισός. Η αρχιτεκτονική στο Ασκληπιείο Lissos. The architecture of the Asclepieion 705 713 715 729 731 739 741 753 755 765 Νεκταριοσ πατερακΗσ Από τις ανασκαφές της ρωμαϊκής Κισάμου: δυο νέοι ρωμαϊκοί λουτρώνες Excavations at Roman Kissamos: two new Roman baths xvii 767 779 Β ραχυγραφιεσ – A bbreviAtions 1. ΠΕΡΙΟΔΙΚA - ΣΕΙΡΕΣ - ΛΕΞΙΚΑ JOURNALS - SERIES - DICTIONARIES AAA ΑΔ (AD) ΑΕ ΔΧΑΕ Έργον ΚρητΧρον ΠΑΕ Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών Αρχαιολογικόν Δελτίον Αρχαιολογική Εφημερίς Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας Έργον της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας Κρητικά Χρονικά Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας AA AEA AJA AJS AM Am Mus Novit AR ASAtene Archäologischer Anzeiger Aegean Archaeology American Journal of Archaeology American Journal of Science Athenische Mitteilungen American Museum Novitates Archaeological Reports Annuario della Scuola Archeologica di Atene e delle Missioni Italiane in Oriente British Archaeological Reports - International Series Bulletin de Correspondence Hellénique Bollettino d’Arte Bulletin of the Institute of Classical Studies of the University of London Byzantinisch-Neugriechische Jahrbücher Annual of the British School at Athens Cambridge Archaeological Journal Geophysical Journal International Journal of Ancient Near Eastern Studies Journal of Archaeological Science Jahrbuch des Deutschen Archäologischen Instituts Journal of Egyptian Archaeology Journal of Field Archaeology Journal of Hellenic Studies Journal of Mediterranean Archaeology Journal of the Society of Architectural Historians Journal of Quaternary Studies Journal of the Society of Architectural Historians BAR-IS BCH BdA BICS BNJ BSA CAJ GJI JANES JAS JdI JEA JFA JHS JMA JSAH JQS JSAH xxvii βραχυγραφιεΣ – abbreviations LANX MAA Minos MonAnt ÖJh OpAth RA RendLinc SkrAth SEG SIMA SMEA SMAG ZPE Rivista della Scuola di Specializzazione in Archeologia – Università degli Studi di Milano Mediterranean Archaeology & Archaeometry Minos, Revista de filología egea Monumenti Antichi Jahreshefte des Österreichischen Archäologischen Institutes in Wien Opuscula Atheniensia Revue Archéologique Atti dell’Accademia Nazionale dei Lincei. Rendiconti Skrifter utgivna av Svenska Institutet i Athen (Acta Instituti Atheniensis Regni Sueciae) Supplementum Epigraphicum Graecum Studies in Mediterranean Archaeology Studi Micenei ed Egeo-Anatolici Studi e materiali di archeologia greca Zeitscrift für Papyrologie und Epigraphik 2. ΣΥΝΕΔΡΙΑ – CONFERENCES ΑΕΚ, 1 : Μ. Ανδριανάκης & Ί. Τζαχίλη (επιμ.), 2010. Αρχαιολογικό Έργο Κρήτης 1. Πρακτικά της 1ης Συνάντησης. Ρέθυμνο, 28-30 Νοεμβρίου 2008. Πανεπιστήμιο Κρήτης - Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας & Υπ.Πο.Τ. - 28η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Ρέθυμνο: Εκδόσεις Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Κρήτης. AEK, 2 : Μ. Ανδριανάκης, Π. Βαρθαλίτου & Ί. Τζαχίλη (επιμ.), 2012. Αρχαιολογικό Έργο Κρήτης 2. Πρακτικά της 2ης Συνάντησης. Ρέθυμνο, 26-28 Νοεμβρίου 2010. Πανεπιστήμιο Κρήτης - Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Υπ.Πο.Τ. - 28η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων & Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Κρητολογικών Σπουδών. Ρέθυμνο: Εκδόσεις Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Κρήτης. ΑΕΚ, 3, τόμ. A΄ & Β′ : Π. Καραναστάση, Α. Τζιγκουνάκη & Χ. Τσιγωνάκη (επιμ.), 2015. Αρχαιολογικό Έργο Κρήτης 3. Πρακτικά της 3ης Συνάντησης. Ρέθυμνο, 5-8 Δεκεμβρίου 2013. Πανεπιστήμιο Κρήτης - Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας & Υπ.Πο.Α. - Εφορεία Αρχαιοτήτων Ρεθύμνου. Τόμος Α΄: Εισηγήσεις Φορέων - Ηράκλειο - Γενικά Θέματα & Τόμος Β′: Χανιά - Ρέθυμνο Λασίθι. Ρέθυμνο: Εκδόσεις Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Κρήτης & Εφορεία Αρχαιοτήτων Ρεθύμνου. xxviii βραχυγραφιεΣ – abbreviations Β′ Κρητολογικό : Πεπραγμένα του Β′ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, Χανιά 1966. Εν Αθήναις: Φιλολογικός Σύλλογος «Ο Χρυσόστομος», 1968-1969. Γ′ Κρητολογικό = 3rd Cretological Congress : Πεπραγμένα του Γ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου (Ρέθυμνον, 18-23 Σεπτεμβρίου 1971), Τόμοι Α΄-Γ΄. Αθήναι: Δήμος Ρεθύμνης & Υπουργείον Πολιτισμού και Επιστημών, 1973-1975 = Proceedings of the 3rd International Cretological Congress (Rethymnon, 18-23 September 1971), Volumes I-III. Athens: Municipality of Rethymnon & Hellenic Ministry of Culture and Science, 1973-1975. Δ΄ Κρητολογικό : Πεπραγμένα του Δ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου (Ηράκλειο, 29 Αυγούστου – 3 Σεπτεμβρίου 1976). Αθήνα: Πανεπιστήμιο Κρήτης, 1980. Ε′ Κρητολογικό : Πεπραγμένα του Ε΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου (Άγιος Νικόλαος, 25 Σεπτεμβρίου – 1 Οκτωβρίου 1981). Ηράκλειο: Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, 1985. ΣΤ′ Κρητολογικό : Πεπραγμένα του ΣΤ′ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, Χανιά, 1986. Χανιά: Φιλολογικός Σύλλογος «Ο Χρυσόστομος», 1990-1991. Ζ′ Κρητολογικό = 7th Cretological Congress : Πεπραγμένα του Ζ′ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου (Ρέθυμνο, 25-31 Αυγούστου 1991). Ρέθυμνο: Δήμος Ρεθύμνης, Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης & Ιερά Μητρόπολις Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου, 1995 [= Νέα Χριστιανική Κρήτη, τχ. 11-14] = Proceedings of the 7th International Cretological Congress (Rethymnon, 25-31 August 1991). Rethymnon: Municipality of Rethymnon, Association on Historical and Folklore Studies in Rethymnon & Holy Metropolis of Rethymnon and Avlopotamos, 1995. Η′ Κρητολογικό = 8th Cretological Congress : Πεπραγμένα του Η′ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου (Ηράκλειo, 9-14 Σεπτεμβρίου 1996). Ηράκλειο: Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, 2000 = Proceedings of the 8th International Cretological Congress (Heraklion, 9-14 September 1996). Heraklion: Society of Cretan Historical Studies, 2000. Θ′ Κρητολογικό = 9th Cretological Congress : Πεπραγμένα του Θ′ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου (Ελούντα, 1-6 Οκτωβρίου 2001). Ηράκλειο: Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, 2004-2006 xxix βραχυγραφιεΣ – abbreviations = Proceedings of the 9th International Cretological Congress (Elounda, 1-6 October 2001). Heraklion: Society of Cretan Historical Studies, 2004-2006. Ι′ Κρητολογικό = 10th Cretological Congress : Πεπραγμένα του Ι′ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου (Χανιά, 1-8 Οκτωβρίου 2006). Χανιά: Φιλολογικός Σύλλογος «Ο Χρυσόστομος», 20102011 = Proceedings of the 10th International Cretological Congress (Chania, 1-8 October 2006). Chania: “Chrysostomos” Literary Society, 2010-2011. ΙΑ′ Κρητολογικό = 11th Cretological Congress : Πεπραγμένα του ΙΑ′ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου (Ρέθυμνο, 21-27 Οκτωβρίου 2011). Ρέθυμνο: Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης, 2018 = Proceedings of the 11th International Cretological Congress (Rethymnon, 21-27 October 2011). Rethymnon: Association on Historical & Folklore Studies in Rethymnon, 2018 and forthcoming. ΙΒ′ Κρητολογικό = 12th Cretological Congress : Πεπραγμένα του ΙΒ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου (Ηράκλειο, 21-25 Σεπτεμβρίου 2016). Ηράκλειο: Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, 2018-2020 = Proceedings of the 12th International Cretological Congress (Heraclion, 21-25 September 2016). Heraklion: Society of Cretan Historical Studies, 2018-2020 = <https://12iccs.proceedings.gr/en/ authors>. Ο Μυλοπόταμος από την Αρχαιότητα ως Σήμερα : Ε. Γαβριλάκη & Γ. Ζ. Τζιφόπουλος (επιμ.), Ο Μυλοπόταμος από την Αρχαιότητα ως Σήμερα. Περιβάλλον, Αρχαιολογία, Ιστορία, Λαογραφία, Κοινωνιολογία, Πάνορμο, 24-30 Οκτωβρίου 2003. Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου. Τόμ. Ι: Εγκύκλιοι, συμμετέχοντες, περιλήψεις, βιβλιογραφία. Τόμ. ΙΙ: Αρχαίοι Χρόνοι. Τόμ. ΙΙΙ: Αρχαίοι Χρόνοι, Ιδαίο Άντρο. Τόμ. ΙV: Ελεύθερνα, Αξός. Τόμ. V: Βυζαντινοί Χρόνοι. Τόμ. VI: Βενετοκρατία, Τουρκοκρατία. Τόμ. VIΙ: Νεότεροι Χρόνοι: Περιβάλλον, Ιστορία, Κοινωνιολογία. Τόμ. VΙIΙ: Νεότεροι Χρόνοι: Λαϊκός Πολιτισμός. [Τόμ. ΙΧ:] Αρχαίοι και Βυζαντινοί χρόνοι. Ρέθυμνο: Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης, 2006. Creta romana e protobizantina : M. Livadioti & I. Simiakaki (a cura di), 2004. Creta romana e protobizantina: atti del congresso internazionale (Iraklion, 23-30 settembre 2000). Vol. I, II, III.1, III.2. Padova: Bottega d’Erasmo (Aldo Ausilio Editore). xxx Μ ουσειακεσ σ υλλογεσ Ν εεσ ο πτικεσ Σ υντηρηΣειΣ ε κπαιδευτικα προγραμματα A rchAeologicAl M useuM c ollections n ew P ersPectives Conservation Work e duCational a Ctivities τ α Νεα εκπαιδευτικα Μ ουσειου Η ρακλειου προγραΜΜατα του α ρχαιολογικου Με χρΗσΗ ψΗφιακώΝ τεχΝολογιώΝ κώΣταΣ γεώργακοπουλοΣ, Στελλα μαλλιαρακη, ειρηνη μαραβελια, μαριοΣ μυλώναΣ, κώνΣταντινα νικολοπουλου & ελενα Σιγουρα Τα νέα εκπαιδευτικά προγράμματα του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου (ΑΜΗ) με χρήση ψηφιακών τεχνολογιών σχεδιάστηκαν στο πλαίσιο κοινής δράσης με το ΤΕΙ Κρήτης, με τίτλο «Βιωματικά Πολιτισμικά Περιβάλλοντα»,1 που αποσκοπούσε στην παραγωγή καινοτόμων εκπαιδευτικών δράσεων.2 Η ενδυνάμωση της σχέσης του μουσείου με τη σχολική κοινότητα αποτελεί έναν από τους βασικούς στόχους του ΑΜΗ, τον οποίο προσπαθεί να επιτύχει και με την υλοποίηση εκπαιδευτικών προγραμμάτων. Μέσω αυτών επιδιώκεται η εξοικείωση των παιδιών με χώρους πολιτισμού, η διαμόρφωση μιας ευχάριστης εμπειρίας στο μουσείο και κατ’ επέκταση η επίτευξη επαναλαμβανόμενων επισκέψεων. Λόγω του εξειδικευμένου χαρακτήρα της δράσης κρίθηκε σκόπιμο να διαμορφωθεί διεπιστημονική ομάδα αποτελούμενη από Αρχαιολόγους, Αρχαιολόγους-Μουσειολόγους και Μηχανικούς Πληροφορικής. Ο σχεδιασμός των προγραμμάτων, που πραγματοποιήθηκε κατά το διάστημα Μαΐου – Νοεμβρίου 2015, έγινε, κατά κύριο λόγο, συνδυάζοντας τις παιδαγωγικές θεωρίες του κονστρουκτιβισμού και της πολλαπλής νοημοσύνης. Με λίγα λόγια, κονστρουκτιβισμός είναι η θεωρία σύμφωνα με την οποία η γνώση αποκτάται μέσα από την εμπειρία και τις αισθήσεις (Hein 1998, 34-36 και 1999, 73-79), ενώ η θεωρία της πολλαπλής νοημοσύνης υποστηρίζει την ύπαρξη πολλαπλών τρόπων σκέψης και μάθησης ανάμεσα στους ανθρώπους, αναγνωρίζοντας διαφορετικές κατηγορίες νοημοσύνης (Νάκου 2001, 207-208, 217-218, υπ. 25). Τα μουσεία αποτελούν τους κατεξοχήν χώρους όπου η θεωρία της πολλαπλής νοημοσύνης βρίσκει την απόλυτη εφαρμογή της. Ένας επιπλέον σημαντικός παράγοντας που καθόρισε τον σχεδιασμό των προγραμμάτων υπήρξε το γεγονός ότι η υλοποίησή τους θα έπρεπε να γίνεται αποκλειστικά από τους εκπαιδευτικούς, δίχως την παρουσία μουσειοπαιδαγωγού. 1 Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση», ΕΣΠΑ 2007 – 2013. 2 Θερμές ευχαριστίες οφείλονται στην προϊσταμένη του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου κ. Στέλλα Μανδαλάκη, τις συναδέλφους Ειρήνη Γαλλή, Κλειώ Τζανάκη και Κατερίνα Αθανασάκη, τον συντηρητή του ΑΜΗ Γιάννη Ρογδάκη, τον αρχιτέκτονα Γιάννη Δελήμπαση, στους συνεργάτες μας από το ΤΕΙ Κρήτης, στα σχολεία που συμμετείχαν στην πιλοτική εφαρμογή, καθώς και στο υπόλοιπο προσωπικό του Μουσείου για την άψογη συνεργασία που είχαμε και το άριστο περιβάλλον εργασίας που μας διαμόρφωσαν. ΑΕΚ, 4 (2016) [2020], τ. Α΄, σ. 267-276. 267 κώΣταΣ γεώργακοπουλοΣ, Στελλα μαλλιαρακη, ειρηνη μαραβελια, μαριοΣ μυλώναΣ, κώνΣταντινα νικολοπουλου & ελενα Σιγουρα Αρχικά έγινε χωρισμός των μαθητών σε ηλικιακές ομάδες, με βάση την ψυχολογία, τις μαθησιακές ανάγκες, τα ενδιαφέροντα των παιδιών και τη σχολική ύλη κάθε τάξης. Η επιλογή των ομάδων για τις οποίες, τελικά, σχεδιάστηκαν τα προγράμματα έγινε με βάση τα στοιχεία επισκεψιμότητας του Μουσείου από σχολικές ομάδες, καθώς και τη σύνδεση σχολικής ύλης και συλλογών του ΑΜΗ. Έτσι, διαμορφώθηκε ένα πρόγραμμα για μαθητές Γ΄ και Δ΄ Δημοτικού και ένα για μαθητές Γυμνασίου, διάρκειας 1,5 ώρας έκαστο. Στους συμμετέχοντες δίνονται tablets στις αίθουσες της έκθεσης, ενώ στον ειδικά διαμορφωμένο χώρο Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων του Μουσείου οι δραστηριότητες γίνονται σε οθόνες αφής. Βασική επιδίωξη και για τις δύο ηλικιακές ομάδες ήταν η ανάπτυξη συνεργασίας ανάμεσα στους μαθητές, η διαρκής διάδραση με τα εκθέματα του Μουσείου και η εξοικείωση των συμμετεχόντων με τη χρήση νέων τεχνολογιών. Το πρόγραμμα του Δημοτικού έχει τίτλο «Μια γιορτή στο παλάτι» και εκτυλίσσεται στα χρόνια του Μίνωα. Οδηγός της ιστορίας μας είναι ο Μηνάς, ένας εννιάχρονος πιτσιρικάς βγαλμένος από την εποχή εκείνη. Οι μαθητές τον αναζητούν στο σπίτι του και τον συνοδεύουν σε μία φανταστική γιορτή στο ανάκτορο. Εκεί θα συνεχίσουν τον περίπατό τους στους χώρους του παλατιού και μέσα από τα διάφορα στάδια της γιορτής θα έρθουν σε επαφή με πτυχές της καθημερινής ζωής στη μινωική Κρήτη. Τα παιδιά της Γ΄ και της Δ΄ τάξης του Δημοτικού έχουν ήδη αρκετές παραστάσεις που σχετίζονται με τον μινωικό πολιτισμό κι έτσι το θέμα του προγράμματος είναι περισσότερο φιλικό γι’ αυτά. Καθώς δεν ήταν δυνατόν να καλυφθεί το σύνολο της γνώσης μας γύρω από τον πολιτισμό αυτόν, τα αντικείμενα που αναζητούν τα παιδιά στις προθήκες επελέγησαν με σκοπό να δώσουν μία σύντομη αλλά εύληπτη εικόνα βασικών κατηγοριών, όπως είναι η αρχιτεκτονική, η κεραμεική, η διατροφή και ο αθλητισμός. Η παρουσία του μικρού Μηνά, ο διάλογος που αναπτύσσει με τα παιδιά μέσω της ψηφιακής εφαρμογής και το παιχνίδι της αναζήτησης των αντικειμένων στις αίθουσες της έκθεσης συμβάλλουν στην εξοικείωση των μικρών επισκεπτών με το περιβάλλον του Μουσείου, διαμορφώνοντας μία ευχάριστη εμπειρία, σε ένα πρόγραμμα που οι λανθασμένες απαντήσεις δεν αποτελούν ανασταλτικό παράγοντα. Στο πρόγραμμα συμμετέχουν έως είκοσι πέντε μαθητές με έναν τουλάχιστον εκπαιδευτικό-συνοδό. Οι δραστηριότητες λαμβάνουν χώρα στο ισόγειο της μόνιμης έκθεσης και στην αίθουσα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων του ΑΜΗ. Οι δραστηριότητες πραγματοποιούνται, κατά κύριο λόγο, σε κοντινές αίθουσες για τη διευκόλυνση των μικρών μαθητών. Για τις δραστηριότητες στα tablets επελέγησαν ο οικίσκος των Αρχανών (εικ. 1), το μωσαϊκό της πόλης, ο δίσκος της Φαιστού, αγγεία φυτικού και θαλάσσιου ρυθμού, οι χάλκινοι λέβητες από την Τύλισο και οι τοιχογραφίες των Ταυροκαθαψίων και του Ιερού Άλσους. 268 τα νεα εκπαιδευτικα προγραμματα του αρχαιολογικου μουΣειου με χρηΣη ψηφιακών τεχνολογιών ηρακλειου Εικ. 1 : Στιγμιότυπο δραστηριότητας με οικίσκο Αρχανών από το πρόγραμμα του Δημοτικού σε tablets (παραχώρηση: ΑΜΗ/ΥΠΠΟΑ) Ενδεικτικά, περιγράφεται η δραστηριότητα με έναν από τους χάλκινους λέβητες από την Τύλισο, ένα αντικείμενο που σίγουρα θα τους θυμίσει σημερινά μεγάλου μεγέθους μαγειρικά σκεύη (εικ. 2). Η αρχαιολογική και Εικ. 2 : Ομάδα μαθητών Δημοτικού στην προθήκη με τους λέβητες της Τυλίσου κατά τη φάση αξιολόγησης (παραχώρηση: ΑΜΗ/ΥΠΠΟΑ) 269 κώΣταΣ γεώργακοπουλοΣ, Στελλα μαλλιαρακη, ειρηνη μαραβελια, μαριοΣ μυλώναΣ, κώνΣταντινα νικολοπουλου & ελενα Σιγουρα όχι μόνο πληροφορία που θα ακολουθήσει προκύπτει εν είδει «μαγειρέματος», αφού σκοπός τους είναι να τοποθετήσουν στη χύτρα τα υλικά που διέθεταν και χρησιμοποιούσαν οι Μινωίτες, ενώ παράλληλα ενημερώνονται και για τα τρόφιμα που εισήχθησαν στον ελλαδικό χώρο σε μεταγενέστερες περιόδους. Ολοκληρώνοντας τις δραστηριότητες στην έκθεση, το πρόγραμμα μεταφέρεται στην αίθουσα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων (εικ. 3). Στις οθόνες αφής, τους μαθητές περιμένει ένα τρισδιάστατο ανάκτορο, Εικ. 3 : Τραπεζάκια με οθόνες αφής στην Αίθουσα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων εμπνευσμένο από αυτό της Κνωσού. του ΑΜΗ (παραχώρηση: ΑΜΗ/ΥΠΠΟΑ) Τα παιδιά περιηγούνται εικονικά σε συγκεκριμένους χώρους του οικοδομήματος, παρέα με τον γνωστό τους φίλο, τον Μηνά. Μέσα από τις δραστηριότητες που καλούνται να κάνουν σε μικρές ομάδες, ανακαλύπτουν τις λειτουργίες που εξυπηρετούσαν οι επιλεγμένοι χώροι και παίρνουν μια γεύση της πολυπλοκότητας της μινωικής αρχιτεκτονικής. Τα θέματα που επιλέγονται εντάσσονται σε τρεις βασικές ενότητες. Η πρώτη έχει να κάνει με τις γραφές της προϊστορικής Κρήτης και αφορά στη χρήση και την κατανόηση του τρόπου λειτουργίας τους. Ακολουθεί η μινωική κεραμεική – στην οποία οι δραστηριότητες έχουν τη μορφή παιχνιδιού μνήμης (εικ. 4), παιχνιδιού παρατήρησης με επιλογή αγγείων για το καθημερινό και το γιορτινό τραπέζι, καθώς και κατασκευής ενός μινωικού αγγείου στο περιβάλλον του εργαστηρίου. Έπεται η ενότητα που σχετίζεται με τη μινωική σφραγιδογλυφία, με την ολοκλήρωση της οποίας «ξεκλειδώνει» η πόρτα της κεντρικής αυλής, όπου λαμβάνει χώρα η φανταστική γιορτή. Εκεί οι μαθητές αποκαθιστούν ψηφιακά την παράσταση του «αγγείου των θεριστών» από την Αγία Τριάδα, ακολουθώντας ελαφρώς τροποποιημένη την περιγραφή του Νίκου Καζαντζάκη, από το βιβλίο του Στα παλάτια της Κνωσού, και ολοκληρώνουν, έτσι, το πρόγραμμα. Ενδεικτικά, αναφέρουμε τη δραστηριότητα στο εργαστήριο του κεραμέα, όπου παρακολουθούμε βήμα-βήμα τα στάδια της διαδικασίας κατασκευής ενός μινωικού αγγείου. Τα παιδιά επιλέγουν ένα από τα τυπικά μινωικά σχήματα, που εμφανίζονται σε πλαίσια και στη συνέχεια ο τροχός το «πλάθει» τρισδιάστατα. Κατόπιν, διακοσμούν το άψητο ακόμα πήλινο αγγείο με μοτίβα που «κρύβονται» στο δωμάτιο και είναι εμπνευσμένα από τη μινωική κεραμεική. Ακολούθως, το αγγείο ψήνεται στον κλίβανο και αποκτά την τελική του μορφή. Πρόκειται για μια δραστηριότητα η οποία καλύπτει σε 270 τα νεα εκπαιδευτικα προγραμματα του αρχαιολογικου μουΣειου με χρηΣη ψηφιακών τεχνολογιών ηρακλειου Εικ. 4 : Στιγμιότυπο παιχνιδιού μνήμης από το πρόγραμμα του Δημοτικού σε οθόνη αφής (παραχώρηση: ΑΜΗ/ΥΠΠΟΑ) γενικές γραμμές όλες τις φάσεις δημιουργίας ενός μινωικού αγγείου, ενημερώνοντας και διασκεδάζοντας ταυτόχρονα τους μικρούς μαθητές. Το δεύτερο εκπαιδευτικό πρόγραμμα του Α.Μ.Η. απευθύνεται σε μαθητές και των τριών τάξεων του Γυμνασίου και έχει τίτλο «Ταξιδεύοντας στη Μεσόγειο». Οδηγεί τους συμμετέχοντες σε ένα εικονικό ταξίδι στους βασικούς εμπορικούς σταθμούς της Μεσογείου κατά την αρχαιότητα, βάσει των συλλογών του ΑΜΗ. Μέσα από τις δραστηριότητες που υλοποιούν σε tablets έρχονται σε επαφή με διαφορετικούς πολιτισμούς, συμμετέχουν στο διαμετακομιστικό εμπόριο των Μινωιτών και παίρνουν μια μικρή γεύση της έκτασης των εμπορικών σχέσεων της Κρήτης με άλλες περιοχές μέχρι και τους ρωμαϊκούς χρόνους. Οι ηλικίες των παιδιών έδωσαν το έναυσμα για το θέμα του προγράμματος· οι έφηβοι του Γυμνασίου είναι σε θέση να προσλάβουν αρκετά σύνθετες κοινωνικές και πολιτισμικές έννοιες, κάνοντας περισσότερο πολύπλοκους συνειρμούς σε σχέση με τους μικρότερους μαθητές. Μπορούν να κατανοήσουν, να αναλύσουν και να ερμηνεύσουν κοινωνικά και πολιτικά φαινόμενα και, στη συγκεκριμένη περίπτωση, να αντιληφθούν με σαφήνεια τη σημασία των διαπολιτισμικών επαφών της Κρήτης με άλλους λαούς διαχρονικά. Κατά τον σχεδιασμό του προγράμματος, έγινε προσπάθεια να περιληφθούν εκθέματα που περιέχουν νοήματα σε διαφορετικά επίπεδα (υλικό κατασκευής, μορφή, απηχήσεις των επαφών της Κρήτης με άλλες περιοχές, κ.λπ.). Στο πλαίσιο αυτού του σκεπτικού, οι μαθητές μέσα από την παρατήρηση και τη χρήση της λογικής τους έχουν τη δυνατότητα να αξιολογήσουν την κοινωνική και πολιτιστική διάσταση των ευρημάτων κάθε εποχής και να προβούν σε συσχετισμούς με τη σημερινή πραγματικότητα, όπου συνδυάζονται πολυπολιτισμικότητα και παγκοσμιοποίηση. 271 κώΣταΣ γεώργακοπουλοΣ, Στελλα μαλλιαρακη, ειρηνη μαραβελια, μαριοΣ μυλώναΣ, κώνΣταντινα νικολοπουλου & ελενα Σιγουρα Το πρόγραμμα λαμβάνει χώρα και στους δύο ορόφους του Μουσείου. Οι δραστηριότητες έχουν τη μορφή «κυνηγιού θησαυρού», στο οποίο οι συμμετέχοντες συναγωνίζονται ανά ομάδες. Καλούνται να λύσουν γρίφους, ασκώντας την παρατηρητικότητα και τη λογική τους, ακολουθώντας προδιαγεγραμμένη πορεία, άγνωστη σε εκείνους. Η σωστή λύση σε κάθε ερώτημα που καλούνται να απαντήσουν τους οδηγεί στο επόμενο βήμα. Βασική προϋπόθεση είναι η συνεργασία ανάμεσα στα μέλη της ομάδας και η διάδραση με τα αντικείμενα των προθηκών. Ενδεικτικά, αναφέρεται το μέρος του προγράμματος που σχετίζεται με την άφιξη του εικονικού καραβιού στο λιμάνι της Αβάρεως. Το προϊόν που μεταφέρουν από την Κρήτη για την οικονομική τους συναλλαγή είναι μία ομάδα καμαραϊκών αγγείων. Μέσω σύντομης δραστηριότητας παρατήρησης οι μαθητές εντοπίζουν και αποκαθιστούν ψηφιακά τη διακόσμηση σε επιλεγμένα αγγεία της έκθεσης (εικ. 5). Το καράβι τους δένει, κατόπιν, στην Άβαρη και οι μαθητές αποκρυπτογραφούν μία ειδικά σχεδιασμένη για το πρόγραμμα πινακίδα Γραμμικής Β΄ γραφής, ώστε να ενημερωθούν για το προϊόν που πρέπει να προμηθευτούν από την Αίγυπτο, στην προκειμένη περίπτωση τον χρυσό (εικ. 6). Κάνοντας απλή μαθητική πράξη βρίσκουν την ποσότητα που χρειάζονται, ανταλλάσσουν τα προϊόντα τους ψηφιακά (εικ. 7) και μεταβαίνουν σε προθήκη κοσμημάτων άλλης αίθουσας. Εκεί σχηματίζουν ονομασίες ημιπολύτιμων λίθων σε κρυπτόλεξο, λαμβάνουν σύντομες πληροφορίες για αυτούς και, παρατηρώντας την προθήκη, τοποθετούν ψηφιακά στη θέση τους επιλεγμένα κοσμήματα που έχουν απομακρυνθεί Εικ. 5 : Ομάδα μαθητών Γυμνασίου μπροστά σε προθήκη με καμαραϊκά κύπελα κατά τη φάση αξιολόγησης (παραχώρηση: ΑΜΗ/ΥΠΠΟΑ) 272 τα νεα εκπαιδευτικα προγραμματα του αρχαιολογικου μουΣειου με χρηΣη ψηφιακών τεχνολογιών ηρακλειου Εικ. 6 : Στιγμιότυπο δραστηριότητας με πινακίδα Γραμμικής Β΄ από το πρόγραμμα του Γυμνασίου σε tablets (παραχώρηση: ΑΜΗ/ΥΠΠΟΑ) Εικ. 7 : Στιγμιότυπο δραστηριότητας με ανταλλαγή προϊόντων από το πρόγραμμα του Γυμνασίου σε tablets (παραχώρηση: ΑΜΗ/ΥΠΠΟΑ) από το ταμπλό. Στη συνέχεια, αναζητούν σε άλλη προθήκη της ίδιας αίθουσας τον αιγυπτιακό αλαβάστρινο αμφορέα που βρέθηκε στον Κατσαμπά και κάνουν sliding puzzle με τη δέλτο του. Παρατηρώντας, τέλος, τα αγγεία των Ισοπάτων από το ίδιο υλικό κατασκευής, λύνουν γρίφο κάνοντας μαθηματική πράξη που θα τους οδηγήσει στην επόμενη δραστηριότητα. 273 κώΣταΣ γεώργακοπουλοΣ, Στελλα μαλλιαρακη, ειρηνη μαραβελια, μαριοΣ μυλώναΣ, κώνΣταντινα νικολοπουλου & ελενα Σιγουρα Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Ταξιδεύοντας στη Μεσόγειο» δίνει μία συνοπτική εικόνα των σχέσεων της Κρήτης με άλλους λαούς στο πέρασμα των αιώνων. Η δομή των δραστηριοτήτων, τα εκθέματα και οι συσχετισμοί που γίνονται αναπόφευκτα με το παρόν δίνουν την ευκαιρία για γόνιμες συζητήσεις στην τάξη γύρω από το ανεξάντλητο θέμα της αξίας των επαφών μεταξύ διαφορετικών πολιτισμών. Αναπόσπαστο κομμάτι της διαδικασίας σχεδιασμού των παραπάνω εκπαιδευτικών προγραμμάτων απετέλεσε η πιλοτική εφαρμογή τους με τη συμμετοχή σχολείων της περιοχής και η αξιολόγησή τους από μαθητές και εκπαιδευτικούς (εικ. 8). Κατόπιν, έγιναν οι απαραίτητες διορθώσεις στις εφαρμογές, βάσει των αποτελεσμάτων της αξιολόγησης, και τα προγράμματα τέθηκαν σε πλήρη εφαρμογή από το Μουσείο. Ένας από τους τρόπους επικοινωνίας των προγραμμάτων στην εκπαιδευτική κοινότητα είναι η περιοδική διοργάνωση ημερίδων που απευθύνονται σε εκπαιδευτικούς, με σκοπό οι τελευταίοι να δοκιμάσουν στην πράξη τις ψηφιακές εφαρμογές και να εξοικειωθούν με τα εκθέματα και το περιβάλλον του Μουσείου, πριν την Εικ. 8 : Μέλη της ομάδας σχεδιασμού επίσκεψή τους με τη σχολική ομάδα. των προγραμμάτων με μαθητές Γυμνασίου Στο πλαίσιο της δράσης «Βιωματικατά τη φάση της αξιολόγησης κά Πολιτισμικά Περιβάλλοντα» δημι(παραχώρηση: ΑΜΗ/ΥΠΠΟΑ) ουργήθηκε, επιπλέον, μία τρισδιάστατη ταινία με θέμα τα μινωικά Ιερά Κορυφής (εικ. 9-10). Μέσα από την ταινία αυτή, διάρκειας περίπου δέκα λεπτών, οι μαθητές παρακολουθούν μικρή ιστορία που διαδραματίζεται σε ένα φανταστικό ιερό κορυφής και ενημερώνονται για τα βασικά μορφολογικά χαρακτηριστικά και τη χρήση τους. Στη συνέχεια, ταξιδεύουν στον χρόνο και παρακολουθούν τα στάδια εγκατάλειψης, επανεντοπισμού και αποκάλυψής τους από την αρχαιολογική σκαπάνη, προκειμένου να αντιληφθούν τον τρόπο με τον οποίο τα εκθέματα του μουσείου εντοπίζονται κατά την ανασκαφική διαδικασία, περνάνε από τη συντήρηση και καταλήγουν στις προθήκες της έκθεσης. Η ταινία απευθύνεται και πάλι σε μαθητές Γ΄ – Δ΄ Δημοτικού και Γυμνασίου. Λόγω των σημαντικών διαφορών στην πρόσληψη της πληροφορίας ανάμεσα στις δύο αυτές ηλικιακές ομάδες, διαμορφώθηκαν δύο εκδοχές ανάλογα με τις ανάγκες των μαθητών. 274 τα νεα εκπαιδευτικα προγραμματα του αρχαιολογικου μουΣειου με χρηΣη ψηφιακών τεχνολογιών ηρακλειου Εικ. 9 : Πλάνο από την εκπαιδευτική ταινία με θέμα τα Ιερά Κορυφής (παραχώρηση: ΑΜΗ/ΥΠΠΟΑ) Εικ. 10 : Στιγμιότυπο από τα γυρίσματα της εκπαιδευτικής ταινίας (παραχώρηση: ΑΜΗ/ΥΠΠΟΑ) Τέλος, τα παραπάνω εκπαιδευτικά προγράμματα υποστηρίζονται ψηφιακά από ειδικά σχεδιασμένο ιστοχώρο, στον οποίο μεταβαίνει κανείς μέσω της ιστοσελίδας του ΑΜΗ.3 Εκεί, οι ενδιαφερόμενοι εκπαιδευτικοί μπο3 <http://heraklionmuseum.gr/>. 275 κώΣταΣ γεώργακοπουλοΣ, Στελλα μαλλιαρακη, ειρηνη μαραβελια, μαριοΣ μυλώναΣ, κώνΣταντινα νικολοπουλου & ελενα Σιγουρα ρούν να βρουν την ηλεκτρονική φόρμα κράτησης, χρήσιμες πληροφορίες για την προετοιμασία των μαθητών στην τάξη πριν το πρόγραμμα, λεπτομέρειες για τα στάδια υλοποίησής του από την άφιξη μέχρι και την αναχώρηση της ομάδας από το Μουσείο, καθώς και μικρό δείγμα των ψηφιακών εφαρμογών που αναπτύχθηκαν για τις ανάγκες των προγραμμάτων. Βιβλιογραφία Νάκου, Ε., 2001. Μουσεία: Εμείς, τα Πράγματα και ο Πολιτισμός. Αθήνα: νήσος. Hein, G. E., 1998. Learning in the Museum. London: Routledge. Hein, G. E., 1999. The Constructivist Museum. Στο: E. Hooper-Greenhill (επιμ.), The Educational Role of the Museum. London & New York: Routledge, σ. 73-79. t he neW eduCational programs m useum of h eraklion , using of the a rChaeologiCal digital teChnologies kostas georgakopoulos, stella malliaraki, ειrιnι maravelia, marios mylonas, konstantina nikolopoulou & εlena sigoura The new educational programs put on at the Heraklion Archaeological Museum were designed by an interdisciplinary team and implemented using new technologies. Through them the museum looks to establish a solid bond with the educational community. The theories of learning based on constructivism and multiple-intelligences provided the necessary theoretical underpinning of the project. The programs designed for primary school children are constructed around the theme of a celebration in an imaginary Minoan palace. The pupils, working in groups, accomplish activities on tablets and touch screens, familiarizing themselves with different aspects of the Minoan culture. The secondary school students walk through the museum’s galleries on a “treasure hunt”, related to commercial and cultural interactions within the eastern Mediterranean, from the Minoan times to the Roman period. Using tablets once more and working in groups, they solve riddles, proceeding along a predetermined path, which is not revealed to them. Finally, there was produced a short educational 3D film on the Minoan peak sanctuaries and the excavation processes required to tackle them. 276