انتشار یک گزارش درباره آلودگی آب ارس در روزنامه «پیام ما»، بار دیگر موضوع احتمال ارتباط بین آمار بالای سرطان معده در استان اردبیل و این آلودگی را مطرح کرد. بااینحال، مردم محلی می‌گویند بیش از دو دهه است که موضوع آلودگی رود ارس را مطرح می‌کنند، اما صدایشان شنیده نمی‌شود.
آمار و اطلاعات موجود درباره آلودگی آب رودخانه ارس و مخازن سدها چنان تکان‌دهنده است که به‌جز موضوع شیوع سرطان، نگرانی عمیقی درباره وضعیت سلامت غذایی و محیط‌زیست بخش وسیعی از استان‌های اردبیل و آذربایجان شرقی ایجاد کرده است. این نگرانی وقتی شدت می‌گیرد که شواهد موجود در این گزارش و سخنان مردم محلی، نشان می‌دهد که مقام‌های حکومتی از آلودگی‌های متعدد موجود در آب رودخانه ارس آگاه هستند، اما یا روی آن سرپوش می‌گذارند، یا آن را کم اهمیت نشان می‌دهند.
***
آلودگی آب رودخانه محرز است
اگر آلودگی‌های مورد بحث ارس را به دو بخش رادیواکتیویته و فلزات سنگین تقسیم کنیم، وجود آلودگی رادیواکتیویته ناشی از فعالیت نیروگاه هسته‌ای «متسامور» در ارمنستان از سوی مقام‌های رسمی بارها تکذیب شده است. حتی بعد از انتشار گزارش آلودگی‌های رود ارس، مرکز نظام ایمنی هسته‌ای کشور روز دوشنبه۳۰خرداد اعلام کرد که آب رودخانه ارس را در اسفند گذشته بررسی کرده و به آلودگی مواد رادیواکتیو برخورد نکرده است.
نیروگاه هسته‌ای متسامور در دهه ۷۰ میلادی ساخته شده و براساس گزارش‌های متعدد، به‌دلیل فرسودگی بخش‌های مختلف و آسیب‌دیدگی بعد از یک زلزله در دهه ۸۰، در شرایط نامناسبی قرار دارد.
بااینحال، اثبات روانه شدن آلودگی مواد رادیواکتیو از این نیروگاه به ارس بعد از طی کردن ۱۵۰ کیلومتر، ساده نیست و دستگاه‌های حکومتی در ایران، آن را رد می‌کنند. این در حالیست که مقالات پژوهشی متعددی درباره وجود آلودگی‌های ناشی از ورود پساب رادیواکتیو به ارس منتشر شده است. یکی از این مقالات، «تاثیرات آلودگی رودخانه مرزی ارس توسط کشورهای ارمنستان و آذربایجان بر امنیت و منافع جمهوری اسلامی ایران» است، که زمستان ۱۴۰۱ در مجله «پژوهش‌نامه مطالعات مرزی» منتشر شده است. این گزارش توسط اعضای گروه جغرافیای سیاسی دانشگاه «شهید بهشتی»، و گروه «ژئوپلیتیک» دانشگاه «عالی دفاع ملی» تهیه شده است.
وجود آلودگی رادیواکتیو در مقاله‌ای که بهار ۱۴۰۲ از سوی گروه‌های جغرافیای سیاسی و روابط بین‌الملل دانشگاه «خوارزمی» تدوین شده و پژوهشی که اتاق بازرگانی ایران انجام داده نیز، تایید شده است. بااینحال، مقام‌های حکومتی عمدتا در مورد این موضوع سکوت کرده، یا آن را رد می‌کنند.
سیاسی‌ترین رودخانه
«ناصر کرمی»، اقلیم‌شناس و پژوهشگر محیط‌زیست به «ایران‌وایر» گفت که باتوجه به آمار بالای سرطان معده در استان اردبیل، همواره از بیش از حدود دو دهه پیش، شایعه وجود آلودگی رادیواکتیو و تاثیر آن بر سلامت مردم منطقه وجود داشت. اشاره کرمی به آمار مربوط به ابتلا سالانه ۵۰ تن از هر ۱۰۰ هزار اردبیلی به این بیماری است، درحالی‌که این عدد در تهران به ۱۹ - ۱۸ و در بندرعباس به ۷ تن در همین تعداد می‌رسد.
او توضیح داد که رود ارس یک رود کاملا سیاسی است، چراکه از ترکیه سرچشمه می‌گیرد و از کشورهای ارمنستان، ایران و آذربایجان می‌گذرد و بعد هم به دریای خزر می‌ریزد؛ یعنی به‌جز این چهار کشور، کشورهایی که از طریق دریای خزر با هم ارتباط دارند، مثل روسیه، ترکمنستان و قزاقستان هم، به‌نوعی درگیر مسائل و آلودگی آن هستند.
این پژوهشگر محیط‌زیست توضیح داد که سدسازی متعدد، بهره برداری بیشتر از سهم و سرازیر کردن آلودگی، از اختلافات اصلی کشورها در مورد رودخانه ارس بوده است. در این بین، کشورهای منطقه برای حفاظت از این رودخانه، باید یک پیمان همکاری با یکدیگر امضا کنند.
گفتند دستور آمده سکوت کنید
اگرچه آلودگی رودخانه چند سالی است که در پژوهش‌ها ذکر شده است، اما مردم محلی بیش از دو دهه است که آن را تجربه کرده‌اند. «سویل سلیمانی»، جامعه‌شناس و فعال مدنی اهل مغان، شاهد آلودگی شدید رود ارس و سد خداآفرین و بی‌توجهی مسوولان به این اتفاق بوده است.
او به ایران‌وایر گفت که از حدود ۲۰ سال پیش، آب رودخانه ارس و سد خداآفرین، در مقاطعی ناگهان به رنگ سبز تغییر می‌کند. در چنین وضعیتی، آلودگی شدید آب، بوی بد آن و مرگومیر آبزیان برای همه ساکنان منطقه کاملا مشهود و مشخص بوده است. بااینحال به گفته این فعال مدنی، هیچ یک از دستگاه‌های حکومتی اقدام موثری در مقابل ورود پساب آلاینده از ارمنستان به این رودخانه انجام نداد.
سویل سلیمانی گفت: «از حدود ۱۰ سال پیش دستگاه‌های محلی بر وجود آلودگی شدید در آب اذعان کردند، اما پس از فشار فعالان محلی و مردم، یک نفر از داخل فرمانداری خبر داد که به آن‌ها دستور دادند این خبر نباید پخش شود و موضوع باید جمع شود.»
این فعال مدنی با انتقاد از سکوت رسانه‌ها و فعالان محیط‌زیست در این دو دهه گفت که او و دیگر فعالان منطقه، بارها تصاویر آلودگی ارس و سد خداآفرین را برای فعالان محیط‌زیست و رسانه‌ها فرستاده‌اند، اما در سال‌های اخیر این اولین بار است که توجه رسانه‌ها به بحران آلودگی ارس جلب شده است.
به گفته او، حکومت سال‌هاست که از مشکلات و ورود آلودگی به رود ارس آگاه است، ولی کاری نمی‌کند. این وظیفه رسانه‌ها و فعالان محیط‌زیست است که به صدای مردم محلی توجه کنند.
آلودگی فلزات سنگین و سکوت دستگاه‌های حکومتی
بیشتر کشمکش‌ها در مورد آلودگی رود ارس، بر سر پساب‌هایی است که در نقاط هم‌مرز با ارمنستان تخلیه می‌شود و با رسیدن به مخزن سد خداآفرین، شبکه آبرسانی شرب و زمین‌های کشاورزی شهرستان‌های مغان و شهرها و روستاهایی مانند «نوردوز» و «کردشت» را آلوده می‌کند.
«رضا ملک‌زاده»، رییس پژوهشکده بیماری‌های گوارش و کبد دانشگاه علوم پزشکی تهران، به روزنامه پیام ما گفته است که آب آلوده به نیترات می‌تواند عامل سرطان دستگاه گوارش باشد. جالب اینجاست که یک گزارش دانشگاه علوم و تحقیقات، وجود «نیترات» و «نیتریت» بیش‌از‌حد مجاز در آب ارس را تایید می‌کند. علاوه‌بر آن، گزارش‌های متعددی وجود دارد که وجود بیش از حد مجاز فلزات سنگین و ترکیبات شیمیایی در آب ارس را تایید می‌کند.
عمده آلودگی سرازیر شده به ارس، مربوط به معدن مس و «مولیبدن» در «آگاراک» ارمنستان است. غلظت آلومینیوم و منگنز نیز بالاتر از استانداردهای ایران است. نکته مهم، بالا بودن میزان سرب در آب رودخانه است که خطراتی را از نظر آشامیدن و شیلات ایجاد می‌کند. همچنین، افزایش غلظت درخصوص عناصری مانند «آلومینیوم»، «آرسنیک»، «بور»، «مس»، «مولیبدن»، «سرب» و «گوگرد» دیده شده است.
جالب اینجاست که آلودگی‌های یاد شده، منطبق بر گزارشی است که «دفتر مدیریت و حفاظت آلودگی آب و خاک سازمان حفاظت محیط‌زیست»، با همکاری «مرکز تحقیقات سلامت و محیط‌زیست دانشگاه علوم پزشکی تبریز» انجام داده است.
بااینحال، بعد از انتشار آمار و اطلاعات متعدد در رسانه‌ها درباره تاثیر آلودگی ارس بر سلامت شهروندان، «تراب محمدی»، معاون استاندار آذربایجان شرقی، به خبرگزاری «ایسنا» گفت که پساب صنعتی که از سمت ارمنستان وارد رود ارس می‌شود مشکلات انسانی به‌دنبال ندارد.
بلایی که فلزات سنگین بر سر بدن می‌آورند
ادعای معاون استاندار آذربایجان شرقی درباره زیان‌بار نبودن پساب صنعتی رود ارس برای انسان، در حالیست که کارشناسان آلودگی موجود در این رودخانه را، برای بدن انسان بسیار خطرناک می‌دانند.
«حسین صدرزاده»، پزشک متخصص بیماری‌های خون و سرطان شناسی از دانشگاه بوستون، به ایران‌وایر گفت که اگر فلزات سنگین بیشتر از میزان مجاز وارد بدن شوند، ممکن است متابولیسم بدن را از راه‌های مختلف مختل کنند و روی ارگان‌های مختلف بدن مثل کبد، قلب، کلیه و مغز انباشته شده و در کارکرد آن‌ها اختلال ایجاد کنند.
به گفته دکتر صدرزاده، خطرناکترین اثر فلزاتی مانند کبالت، کروم، نیکل و آرسنیک، در سرطان‌زا بودن آن‌ها است.
او همچنین در مورد دیگر آثار ورود بیش از حد مجاز فلزات سنگین به بدن انسان گفت که این فلزات، مقاومت بدن را نسبت به عفونت‌ها کم می‌کنند، روی سیستم عصبی تاثیر می‌گذارند، مشکلات کلیوی، غددی و ناباروری ایجاد می‌کنند و همچنین مشکلات قلبی و عروقی را افزایش می‌دهند.
این پزشک به ایران‌وایر گفت که تامین آب آشامیدنی سالم و سلامت جامعه، جزو اولین و مهم‌ترین وظایف دولت‌ها است. سازمان بهداشت جهانی، دسترسی به آب آشامیدنی سالم را جزو حقوق اصلی بشر در نظر گرفته است. ضمن اینکه پیشگیری و کنترل بیماری‌ها و سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی بهداشتی نیز، جزو اصلی‌ترین وظایف دولت است.
این پزشک در مورد آلودگی آب رود ارس نیز توضیح داد که دولت باید در‌این‌باره ارزیابی دقیق انجام دهد، منبع آلودگی را مشخص کند و برای تصفیه و تامین آب آشامیدنی سالم اقدام کنند.
به گفته صدرزاده، افرادی که در مناطقی زندگی می‌کنند که خطرات فلزات سنگین دارند، به‌ویژه زنان باردار و کودکان، باید حتما غربالگری شده و زیر‌نظر گرفته شوند. علاوه‌بر این، از ماهی‌هایی که در این آب آلود پرورش یافته‌اند، نباید استفاده شود. ضمن اینکه دولت وظیفه دارد آگاهی در مردم بالا ببرد و اطلاعات درست به مردم بدهد.
وقتی مسائل ساده امنیتی می‌شود
کارشناسان درحالی از تاثیر مخرب آلودگی بر سلامت مردم منطقه و وظیفه حساس دولت در این مورد می‌گویند، که مقامات حکومتی حتی پس از انتشار اطلاعات آلودگی‌ها، موضوع را کتمان کرده یا به‌طور کلی نادیده گرفته‌اند.
«شاهین مدرس»، تحلیلگر مطالعات امنیتی و کارشناس روابط بین‌الملل، درباره سکوت یا تکذیب مشکلات ارس به‌جای حل مساله از سوی مقامات جمهوری اسلامی به ایران‌وایر گفت که در جمهوری اسلامی، مسائل بسیار ساده و عادی، به‌دلیل نبود مدیریت کارآمد و عقلانیت، به مسائل استراتژیک تبدیل می‌شوند و این مسائل استراتژیک کم‌کم امنیتی می‌شوند.
او در مورد مشکلات ناشی از آلودگی ارس از سوی همسایگان ایران توضیح داد: «جمهوری اسلامی توانایی این را ندارد که یک دیپلماسی چندجانبه داشته باشد، در مسائل زیست‌محیطی با چند کشور به مذاکره بنشیند و از سازمان‌های بین‌المللی راهنمایی بگیرد. در نبود تمام این‌ها، آمار و اعداد را مخفی می‌کند، منتشر نمی‌کند و تکذیب می‌کند.»
ایران از نظر موقعیت جغرافیایی در منطقه‌ای قرار گرفته که از نظر ارتفاع پایین‌تر است، بنابراین تمام آلودگی‌هایی که از ترکیه ارمنستان و آذربایجان وارد ارس می‌شوند، به ایران خواهند رسید. برای اینکه ایران بتواند از چنین شرایطی خارج شود، باید با یک دیپلماسی فعال چندجانبه به‌سمت دستیابی به یک کنوانسیون همکاری زیست‌محیطی کشورهای ارمنستان، ترکیه و آذربایجان حرکت کند.
این در حالیست که به گفته شاهین مدرس، با نگاهی به روابط این کشورها می‌بینیم که سطح تنش بین ارمنستان و آذربایجان همواره بالا بوده، حتی شاهد تهدید آذربایجان در مورد حمله به سایت هسته‌ای ارمنستان بودیم.
این کارشناس روابط بین الملل اضافه کرد: «روابط ترکیه با ارمنستان هم روابط خوبی نیست. جمهوری اسلامی هم روابط خودش را با آذربایجان کاهش داده است. ایجاد دیپلماسی فعال در چنین شرایطی ممکن نیست.»
او همچنین توضیح داد که دیپلماسی چندجانبه برای کاهش ورود آلودگی به ارس، نیاز به کارهای زیرساختی و مذاکرات چندجانبه دارد تا بتوان از امکانات بین‌المللی استفاده کرد؛ در شرایطی که به گفته مدرس، جمهوری اسلامی در بین این کشورها به‌نوعی ایزوله‌ترین کشور است و امکان حتی برقراری مذاکرات ابتدایی را ندارد، چه برسد به اینکه بتواند مذاکرات چندجانبه و دیپلماسی فعالی در حوزه رود ارس برقرار کند.
شاهین مدرس این‌گونه نتیجه گرفت که جمهوری اسلامی در نبود توانایی برای ایجاد دیپلماسی فعال چندجانبه و اهمیت ندادن به مسائل زیست‌محیطی، ترجیح داده است که این مساله را به‌زور ساکت کند و جلوی نشر اخبار در داخل کشور را هم بگیرد. فرمولی که جمهوری اسلامی آن را در موارد مختلف، مثل آمار مبتلایان و مرگومیر کرونا یا آمار تورم و افزایش قیمت‌ها هم استفاده کرده است.
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر می‌توانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راه‌اندازی کنید
با ایران‌وایر همکاری کنید
ویدیوها و مطالب خود را برای ما بفرستید
ثبت نظر