ΟΙ «ΓΝΩΣΤΟΙ ΑΓΝΩΣΤΟΙ» ΠΟΥ ΣΦΡΑΓΙΣΑΝ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛΑ∆Α ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΜΗΤΣΟΤΑΚΗΣ Πενήντα αποχρώσεις του Κέντρου ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ: Τάσος Κωστόπουλος, ∆ηµήτρης Ψαρράς Περιεχόμενα ΟΙ «ΓΝΩΣΤΟΙ ΑΓΝΩΣΤΟΙ» ΠΟΥ ΣΦΡΑΓΙΣΑΝ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛΑ∆Α Γράφουν οι: ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΜΗΤΣΟΤΑΚΗΣ Πενήντα αποχρώσεις του Κέντρου ΤΑΣΟΣ ΚΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ (Κεφάλαια 2 και 6) ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΨΑΡΡΑΣ (Κεφάλαια 1, 3, 4, 5, 7, 8, 9) ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ: Τάσος Κωστόπουλος, ∆ηµήτρης Ψαρράς ΕΙΔΙΚΟ ΕΝΘΕΤΟ ∆ΙΕΥΘΥΝΤΗΣ: Νικόλας Βουλέλης ∆ΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ: Γιάννης Σμυρλάκης ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΦΥΛΛΟΥ ΣΑΒΒΑΤΟΚΥΡΙΑΚΟΥ: Τάσος Παππάς ∆ΙΟΡΘΩΣΗ: Σταυρούλα Ματζώρου Αναστασία Μπέσια ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΣΗΣ: Καίτη Βλάχου ∆ΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ: Αντώνης Θωμάς ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΣΗ: Μαρία Ντούνη 1. Δεξιά και Ακροδεξιά συγκλίνουν στο Κέντρο ………………… �������������������������������������������������������������� ……………………�� 3 2. Από τα κατοχικά στρατοδικεία στις αγγλικές υπηρεσίες ……………………��������������������������������������������������������������…………………���6 3. Πρώτος στον Ανένδοτο, πρώτος στην Αποστασία ………………�����������������������������������������������������������………………………�21 4. Σκοτεινές μέρες στην Πόλη του Φωτός ……………… ����������������������������������������������������������…………………………�.26 5. Ο παρείσακτος κερδίζει το κόμμα ……………………… ����������������������������������������������������������������………………………30 6. Η άγνωστη απόπειρα ανατροπής του Ανδρέα …………………����������������������������������������������������������������������������������������……………………�32 7. Ο δρόμος προς την εξουσία: επιχείρηση «ντολμαδάκια» ………………… ���������������������������������������������������������…………………��37 8. Η Mayo με τα δώρα: μια ofshore για τη Νέα Δημοκρατία ……………��������������������������������������������������……………���39 9. Η βαριά κληρονομιά ενός αμετανόητου κεντρώου ………………������������������������������������������������������……………………45 Οι φωτογραφίες προέρχονται από το αρχείο της «Εφ.Συν.», Eurokinissi, ΑΠΕ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ …………… ���������������������������������������������������������������������…………………………………�46 6 Η ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ 2 Πριν από τις εκλογές του 1985 η «Αυριανή» κατάγγειλε ότι ο Μητσοτάκης υπήρξε «όργανο των Ναζί» Από τα κατοχικά στρατοδικεία στις αγγλικές υπηρεσίες ΣΤΙΣ 10 ΜΑΐΟΥ 1985 η εφημερίδα Αυριανή, πρόγονος της σημερινής Kontra και άτυπο όργανο της λαϊκίστικης τότε τάσης του ΠΑΣΟΚ, κυκλοφόρησε με τον πηχυαίο τίτλο «Oργανο των Ναζί ο Κώστας Μητσοτάκης. Διατηρούσε στενές σχέσεις με τους κατακτητές και φωτογραφιζόταν αγκαλιά με αξιωματικούς των “ES-ES”». Εξαιρετικά λακωνικό, το πρωτοσέλιδο «ρεπορτάζ» βασιζόταν σε μία οκτάστηλη ασπρόμαυρη φωτογραφία με τον νεαρό Μητσοτάκη να ποζάρει στον φακό εν μέσω δύο άοπλων και χαμογελαστών Γερμανών φαντάρων. Περισσότερο από το ίδιο το φωτογραφικό τεκμήριο, τον τόνο της «αποκάλυψης» έδιναν τα συνοδευτικά σχόλια: «Μετά τον Ράλλη και τον Καραμανλή, η Αυριανή -ο φόβος και ο τρόμος όσων κλέβουν το δημόσιο χρήμα και κοροϊδεύουν το Λαό- ξηλώνει σήμερα και τον περιβόητο Μητσοτάκη, δημοσιεύοντας μια αποκαλυπτική φωτογραφία-ντοκουμέντο από την οποίαν αποδεικνύεται ότι ο αρχηγός της συντηρητικής παράταξης είχε -κατά την περίοδο της κατοχής- στενές σχέσεις με τους Γερμανούς των “ES-ES”!!! »Το φοβερό ντοκουμέντο που παρουσιάζουμε, θάβει οριστικά πλέον τις φιλοδοξίες του αρχιαποστάτη να κυβερνήσει τη Χώρα, αφού είναι βέβαιο ότι μετά τη δημοσίευση της συγκλονιστικής αυτής φωτογραφίας χιλιάδες τίμιων συντηρητικών πολιτών θα διαχωρίσουν αμέσως τη θέση τους από εκείνη του Μητσοτάκη, ο οποίος, όπως φαίνεται και στη φωτογραφία -όλο καμάρι, ο άθλιος- συναγελαζόταν με τους ξένους κατακτητές με τους οποίους, όπως δείχνει η φωτογραφία είχε στενές σχέσεις. »Και όλα αυτά, την ώρα που οι Γερμανοί είχαν ψοφήσει στην πείνα τον Ελληνικό Λαό και έστελναν στα εκτελεστικά αποσπάσματα κάθε πατριώτη που έπιαναν. »Επειδή πιστεύουμε ότι η φωτογραφία μιλάει μόνη της και ξεσκεπάζει το ποιόν του Μητσοτάκη, σταματάμε εδώ σήμερα, για αν επανέλθουμε αύριο με νέα στοιχεία». Στο ίδιο μήκος κινούνταν και η λεζάντα του τεκμηρί- ου: «Αυτή η φωτογραφία αποτελεί ντροπή για όλη την ηγεσία της Δεξιάς. Κώστα Μητσοτάκη, μέχρι τώρα στις κατηγορίες που κυκλοφορούσαν σε βάρος σου για την ΥΠΟΠΤΗ στάση που είχες τηρήσει στην περίοδο της Κατοχής ισχυριζόσουν ότι ήσουν... αντιστασιακός. Μπορείς λοιπόν να μας πεις την ημέρα που ΧΑΜΟΓΕΛΑΣΤΟΣ φωτογραφιζόσουν με τους αξιωματικούς των “ES-ES” πάλι... αντίσταση έκανες;».1 Τρεις εβδομάδες πριν από τις εκλογές της 2ας Ιουνίου, που διεξάγονταν σε συνθήκες ακραίας πόλωσης μετά την άρνηση του Ανδρέα Παπανδρέου να επανεκλέξει ως πρόεδρο της Δημοκρατίας τον Κωνσταντίνο Καραμανλή, η «αποκάλυψη» αυτή λειτούργησε στην πράξη ως ακόμη ένα προεκλογικό επιχείρημα του ΠΑΣΟΚ ενάντια στον αρχηγό της Ν.Δ., συμπληρωματικό προς την υπενθύμιση της αποστασίας του 1965 και την καταγγελία των νεοφιλελεύθερων εξαγγελιών του. Το ευφάνταστο σύνθημα «καλύτερα παπάκι παρά το Μητσοτάκη» (που υποσχόταν στους πολίτες χαμηλότερη φορολογία των Ι.Χ.), διαδέχθηκε έτσι το υβριστικό «απόψε πεθαίνει ο φίλος των Ες-Ες!». Προς στιγμήν τo επικρότησε αυτοπροσώπως και ο Ανδρέας Παπανδρέου, κατά την ομιλία του στην Πάτρα (11.5),2 για να το αποδοκιμάσει λίγο αργότερα στη Λαμία σαν υπερβολικά «σκληρό» (15.5).3 Δεν έπαψε, παρ' όλα αυτά, να ακούγεται στις προεκλογικές συγκεντρώσεις.4 Την εικόνα συμπλήρωσε ένας καταιγισμός συμπληρωματικών δημοσιευμάτων από την Αυριανή, που μέχρι τις εκλογές αφιέρωσε 14 από τα 24 πρωτοσέλιδά της σε πραγματικές, υποτιθέμενες ή και εξόφθαλμα επινοημένες δραστηριότητες του Μητσοτάκη επί Κατοχής.5 Μέσα σε λίγες μέρες από την αρχική «αποκάλυψη» κυκλοφόρησε επίσης το βιβλίο του δημοσιογράφου Νίκου Κακαουνάκη Βίος και πολιτεία του Μητσοτάκη, με την επίμαχη φωτογραφία στο εξώφυλλο, και λεζάντα: «Δε θυμάται πότε την έβγαλε... εμείς του θυμίζουμε».6 Με τον ίδιο τίτλο και το ίδιο εξώφυλλο κυκλοφόρησε κι ένα ανώ- Η ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ νυμο φυλλάδιο, που ανακύκλωνε το περιεχόμενο του βιβλίου του Κακαουνάκη και διανεμόταν προεκλογικά από τους οπαδούς του ΠΑΣΟΚ.7 Η στοχοποίηση του παρελθόντος του προέδρου της Ν.Δ. αναγνωρίζεται από την κομματική ιστοριογραφία ως ένας από τους παράγοντες που συνέβαλαν στην τελική εκλογική ήττα.8 Εξι χρόνια αργότερα, όταν η Ν.Δ. είναι πλέον κυβέρνηση και ο Μητσοτάκης πρωθυπουργός, το περιεχόμενο του βιβλίου του Κακαουνάκη θ’ ανακυκλωθεί, μαζί με άλλα υλικά, και στο εξίσου προπαγανδιστικό πόνημα του Χάρη Πασβαντίδη.9 Πολύ αργότερα, στις 28 Φεβρουαρίου 2001, ένας πρώην πράκτορας της ανατολικογερμανικής Στάζι υποστήριξε στο MEGA πως κάποιο από τα δευτερεύοντα «τεκμήρια» αυτής της καμπάνιας είχε κατασκευαστεί από την υπηρεσία του, με παραχάραξη κάποιου άσχετου αυθεντικού εγγράφου.10 Πρόκειται λογικά για «δύο ντοκουμέντα από τα γερμανικά αρχεία» που, δίχως άλλη ένδειξη, δημοσιεύθηκαν στην Αυριανή στα τέλη Μαΐου.11 Συζητήσιμης έτσι κι αλλιώς φερεγγυότητας, η ομολογία αυτή ερμηνεύτηκε από νεοδημοκρατικά ΜΜΕ σαν τεκμήριο πλαστότητας της ίδιας της επίμαχης φωτογραφίας, μολονότι ούτε ο ίδιος ο Μητσοτάκης είχε ποτέ ισχυριστεί κάτι τέτοιο.12 «Σύμβολο αντιστασιακού» Η προσωπική αντίδραση του Μητσοτάκη στη δημοσίευση της φωτογραφίας απέπνεε οργή και αμηχανία. Στην πρώτη δήλωσή του, το ίδιο βράδυ, παρέκαμψε το επίμαχο τεκμήριο κι επικεντρώθηκε σε μια (ανακριβή και άκρως υπερβολική, όπως θα δούμε παρακάτω) αυτοεξύμνηση του αντιστασιακού του παρελθόντος: «Λυπούμαι που κατεβαίνει τόσο χαμηλά ο πολιτικός μας βίος. Κατά των φυσικών και ηθικών αυτουργών της σημερινής επαίσχυντης πράξεως, θα κατατεθεί μήνυση. Δεν θυμούμαι τη συγκεκριμένη φωτογραφία, αλλά οι ισχυρισμοί που την συνοδεύουν είναι συκοφαντικοί και κατάπτυστοι. Αυτό το γνωρίζουν όλοι οι Κρητικοί που ζούσαν την εποχή εκείνη και ιδίως οι Κρητικοί που πολέμησαν στην Αντίσταση, ανεξαρτήτως παρατάξεως. »Είναι ιστορικά βεβαιωμένο ότι δύο φορές έχω συλληφθεί και καταδικασθεί σε θάνατο από τους Γερμανούς και ότι έζησα πολλούς μήνες στα μπουντρούμια της Αγυιάς και σε άλλες φυλακές της Κρήτης. [...] Είναι επίσης γνωστό ότι έγινε ανταλλαγή δέκα Ελλήνων (μεταξύ των οποίων και εγώ) με 30 Γερμανούς αιχμαλώτους κατόπιν συμφωνίας του στρατάρχου Αλεξάντερ με τον Γερμανό στρατηγό Κάιτελ. Ετσι επέζησα. »Στην περίοδο των ετών αυτών, στα γερμανικά στρατοδικεία, στις φυλακίσεις και στις αποφυλακίσεις μου και σε οποιαδήποτε άλλη στιγμή, είναι πιθανό να ελήφθη κάποια φωτογραφία. Αποτελεί αυτό “συνεργασία με τους Ναζί”, όπως γράφουν οι επαίσχυντοι λασπολόγοι; »Είναι προφανές ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μια από τις πολλές πράξεις απελπισίας του πανικόβλητου ΠΑΣΟΚ».13 Ακόμη λιγότερη αυτοσυγκράτηση επέδειξε ο αρχηγός της Ν.Δ. στη συνέντευξη Τύπου που παραχώρησε για το ζήτημα, πέντε μέρες αργότερα (15.5), αναγορεύοντας αμετροεπώς τον εαυτό του σε σύμβολο της Εθνικής Αντίστασης στη μεγαλόνησο: «Κατάφερα να φτάσω στην Κρήτη με μικρό καΐκι μόνον τον Ιούλιο του 1942 και από την πρώτη στιγμή ανακατεύτηκα στην αντίσταση μαζί με τους φίλους μου που είχαν ήδη προηγηθεί. Υπήρξα ένας από τους βασικούς παράγοντες της ΕΟΚ (Εθνικής Οργανώσεως Κρήτης) και συνεργάστηκα στενά για πράξεις σαμποτάζ και κατασκοπείας με τους εκπροσώπους του Συμμαχικού Στρατηγείου. Υπήρξα ένας από τους πιο γνωστούς αγωνιστές της Αντίστασης στην Κρήτη. Ημουνα για τη γενιά μου το σύμβολο του αντιστασιακού».14 Οσον αφορά τη φωτογραφία, ο Μητσοτάκης υποστήριξε ξανά ότι «δεν θυμάται καθόλου πότε βγήκε», ελαχιστοποίησε δε τη σημασία της με το επιχείρημα πως, έτσι 7 Η διαμάχη για την κατοχική πολιτεία του Κώστα Μητσοτάκη στα προεκλογικά πρωτοσέλιδα του 1985 Η αντίδραση του Μητσοτάκη στη δημο­ σίευση της φωτογραφίας απέπνεε οργή και αμηχανία 8 Η ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ Ο Μητσοτάκης έδειχνε να «κρύβει κάποιο μυστικό της περιόδου εκείνης» κι αλλιώς, είχε επαγγελματικές και άλλες επαφές με τον στρατό κατοχής: «Θα μπορούσε να ήταν μια οποιαδήποτε φωτογραφία. Διότι, από την ώρα που εγώ κάνω τη δουλειά μου, είναι φυσικό να μιλώ με Γερμανούς. Ημουν και δικηγόρος στο γερμανικό στρατοδικείο, ήμουν και κρατούμενος, ήμουν και κατάδικος σε θάνατο». Ενδιαφέρον παρουσιάζει πάντως η στιχομυθία μεταξύ του ίδιου και της συζύγου του, στη διάρκεια της ίδιας συνέντευξης: «ΜΗΤΣΟΤΑΚΗΣ: Η φωτογραφία αυτή είναι παρμένη το 1944, πριν από την πρώτη μου φυλάκιση. Μετά από 41 χρόνια είναι πολύ δύσκολο να δεις μια φωτογραφία και να ξεχωρίσεις πρόσωπα. ΜΑΡΙΚΑ ΜΗΤΣΟΤΑΚΗ: Το ’43 είναι. Γιατί το 1944 όταν αποφυλακίστηκες ήσουν πάρα πολύ αδύνατος... ΜΗΤΣΟΤΑΚΗΣ: Το ’43 είναι παρμένη. Με συγχωρείτε. Πριν συλληφθώ πρώτη φορά».15 Το βαρύ πυροβολικό της συνέντευξης υπήρξε, ωστόσο, η ταυτοποίηση ενός από τους δύο Γερμανούς της φωτογραφίας: «Αυτός που στη φωτογραφία είναι δεξιά από μένα, ο κοντός, παρουσιάστηκε ο ίδιος σε μένα και μου είπε “εγώ είμαι”. Και είναι πράγματι αυτός. Ονομάζεται Ρούμπερτ Κρέσνερ. Υπηρετούσε εκείνη την εποχή στη Στρατονομία. Ηταν συνεργάτης μου. Και -θα μου πείτε, αυτό πώς μπορώ να το αποδείξω- ήταν συνεργάτης μας ο οποίος τελικά, στις 8 Νοεμβρίου του 1944, κατόπιν εντολής που του δώσαμε εμείς και οι Αγγλοι -το Συμμαχικό Στρατηγείο- προσεχώρησε, λιποτάκτησε και προσεχώρησε σε μας, στις Ανταρτικές Οργανώσεις. Ηταν άνθρωπος ο οποίος εργάσθηκε μαζί μας. Ηταν ένας άνθρωπος ο οποίος είχε προσφέρει πολύτιμες υπηρεσίες. Ηταν ο άνθρωπος ο οποίος μου έφερνε τα σημειώματα στη φυλακή. Ηταν ο άνθρωπος τον οποίο χρησιμοποιούσαμε επανειλημμένως από τη θέση στην οποία βρισκότανε, με κίνδυνο της ζωής του. Τον θυμάμαι πολύ καλά. Την φωτογραφία βλέποντάς την από την πρώτη στιγμή -μια χαλασμένη φωτογραφία 41 ή 42 ετών- δεν μπόρεσα να θυμηθώ αμέσως ποιος είναι ή να διακρίνω». Οσο για τον δεύτερο Γερμανό, «έχει πεθάνει πριν από μερικά χρόνια, ονομαζότανε Ντόιφεν. Ηταν αυστριακής καταγωγής, συμπαθών και αυτός».16 Το επιχείρημα αυτό της λήθης ήταν βέβαια ελάχιστα πειστικό –εκτός κι αν ο μετέπειτα αρχηγός της Ν.Δ. είχε φωτογραφηθεί στη διάρκεια της Κατοχής με τόσους Γερμανούς ώστε να χάσει έκτοτε τον λογαριασμό. Αρκετά αμήχανη υπήρξε και μια παράπλευρη πλευρά της πραγματολογικής διάψευσης των ισχυρισμών της Αυριανής: ότι «δεν υπήρξαν Ες Ες στην Κρήτη» καθώς «οι Γερμανοί είχαν τη φρόνηση -διότι ακριβώς η Κρήτη ήταν ηφαίστειο από πλευράς αντιστάσεως- να μην προκαλούν».17 Γιατί μπορεί μεν να μην υπήρχαν στην Κρήτη Ες-Ες, οι υπηρεσίες όμως της γερμανικής στρατονομίας (Feldgendarmerie και Geheime Feldpolizei ή G.F.P.), όπου σύμφωνα με τον Μητσοτάκη υπηρετούσε ο Κρέσνερ, αποκαλούνταν «Γκεστάπο» στο καθημερινό λεξιλόγιο κατακτητών και κατακτημένων.18 Ως υπηρετούντα στην «Γκεστάπο» τον αναφέρει μάλιστα ακόμη και ο Ελληνας ανιψιός του, σε ανακοίνωση που εξέδωσε αμέσως μετά τον θάνατό του το 1995 κι έχει αναρτηθεί στον ιστότοπο του Ιδρύματος Μητσοτάκη.19 Την επικοινωνιακή αντεπίθεση της Ν.Δ. πλαισίωσαν τουλάχιστον δύο συνεντεύξεις του Κρέσνερ και της Χανιώτισσας συζύγου του, όπου η ολιγόλογη επιβεβαίωση της γραμμής Μητσοτάκη διανθιζόταν με κάποια ανεκδοτολογικά περιστατικά από την επεισοδιακή γνωριμία του ζεύγους επί Κατοχής,20 και μια σειρά από οργισμένες δηλώσεις βετεράνων του πολέμου στο ίδιο μήκος κύματος. Τον χορό άνοιξε ο επικεφαλής του κλιμακίου της ISLD (δηλαδή της Ιντέλιτζενς Σέρβις) στη Δυτική Κρήτη, Τζον Στάνλεϊ. «Ευρισκόμενος συμπτωματικά στην Ελλάδα» και παρά την επιθυμία του να μην έχει «καμία ανάμιξη στα πολιτικά της Ελλάδος», έσπευσε να βγάλει ανακοίνωση πως «αισθάνεται ντροπή γι’ αυτά που διάβασε στην εφημερίδα Αυριανή εναντίον του Κώστα Μητσοτάκη».21 Ακολούθησε την επομένη η δήλωση έξι ντόπιων μελών των συμμαχικών αποστολών στην ηπειρωτική Ελλάδα και στο Αιγαίο22 και, στις 13 Μαΐου, η ανακοίνωση 11 «οπλαρχηγών» της ανατολικής Κρήτης.23 Κατά τη διάρκεια ομιλίας του στο Μόναχο (14.5), ο αρχηγός της Ν.Δ. δεν δίστασε να περάσει και στην επίθεση, συγκρίνοντας τα δικά του πεπραγμένα μ’ εκείνα του αντιπάλου του: «Εάν κάναμε διάλογο [στην TV με τον Ανδρέα Παπανδρέου] θα τον ρωτούσα: Τι έκανες στον πόλεμο της Αλβανίας; Τι έκανες στον εμφύλιο πόλεμο; Τι έκανες στους αγώνες για τη δημοκρατία; [...] Εγώ δεν ήμουν αμερικανός υπήκοος. Ούτε ορκίστηκα να πολεμήσω την πατρίδα μου αν η δεύτερη πατρίδα μου το απαιτούσε».24 Διάχυτη υπήρξε πάντως η εντύπωση, όπως εύστοχα επισήμανε τότε το Ποντίκι, ότι ενώ η επίμαχη φωτογραφία από μόνη της δεν αποδείκνυε τίποτα και οι συνοδευτικοί χαρακτηρισμοί ήταν καταφανώς συκοφαντικοί, ο Μητσοτάκης έδειχνε να «κρύβει κάποιο μυστικό της περιόδου εκείνης» και προσπαθούσε με ανακρίβειες και αντιφάσεις να το συγκαλύψει.25 Δεν ήταν άλλωστε η πρώτη φορά που ο κατοχικός βίος του αναγορευόταν σε αντικείμενο δημόσιας αντιπαράθεσης – έστω κι αν, τώρα, το πολιτικό διακύβευμα είχε γιγαντωθεί. Οι σχετικές κατηγορίες πρωτοδιατυπώθηκαν μάλιστα το 1962 από τη Δεξιά, με δηλώσεις του βουλευτή της ΕΡΕ Γεωργίου Βολουδάκη κατά τη συζήτηση στη Βουλή για τη βία και νοθεία των εκλογών του 1961, ως απάντηση στον πρωταγωνιστικό ρόλο του Μητσοτάκη στον «ανένδοτο» αγώνα.26 Στις σελίδες που ακολουθούν εξετάζουμε τη δραστηριότητα του Κώστα Μητσοτάκη επί Κατοχής με βάση τις πρωτογενείς πηγές. Ιδιαίτερα διαφωτιστικές αποδεικνύονται οι αδημοσίευτες εκθέσεις των Βρετανών πρακτόρων της SOE (Special Operations Executive, Εκτελεστικό Ειδικών Επιχειρήσεων), της υπηρεσίας που δημιουργήθηκε το 1940 για την υπόθαλψη της αντίστασης στην κατεχόμενη Ευρώπη. Οι εκθέσεις αυτές έχουν αποχαρακτηριστεί εδώ και περίπου μία δεκαετία αλλά, απ’ όσο γνωρίζουμε, ελάχιστα απασχόλησαν μέχρι σήμερα τη σχετική έρευνα. Η εικόνα παραμένει βέβαια ανολοκλήρωτη δίχως τα αρχεία της ISLD και της κεντρικής ΜΙ6 ή Η ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ Secret Intelligence Service (SIS), οι φάκελοι των οποίων δεν αναμένεται ν’ ανοίξουν καθόλου σύντομα.27 Θα πρέπει να έχουμε επίσης υπόψη πως ένα 87% των αρχείων της SOE καταστράφηκε στο Λονδίνο την εξαετία 19451950, στο πλαίσιο μιας αποψίλωσης όπου τον τελικό λόγο είχε η SIS.28 Το διαθέσιμο υλικό ενδέχεται, συνεπώς, να μην αποτελεί παρά την κορυφή ενός παγόβουνου, ο κύριος όγκος του οποίου έχει προ πολλού εξαφανιστεί. Οι σχέσεις με τους Γερμανούς Σύμφωνα με δική του αφήγηση, ο Μητσοτάκης πέρασε τον πρώτο χρόνο της Κατοχής στην Αθήνα, ως ασκούμενος δικηγόρος και φοιτητής ταυτόχρονα της Σχολής Πολιτικών και Οικονομικών Επιστημών. Η επιβίωσή του, υποστηρίζει, εξασφαλίστηκε χάρη στην ταυτόχρονη εγγραφή του σε τρία συσσίτια που λειτουργούσαν τότε στην πρωτεύουσα: των δικηγόρων, των εφέδρων αξιωματικών και των Κρητικών φαντάρων που είχαν αποκλειστεί εκεί.29 Από επιστολές του πατέρα του, που δημοσίευσε το 1985 ο Νίκος Κακαουνάκης, πληροφορούμαστε πάντως πως αυτό το σιτηρέσιο συμπληρωνόταν με οικογενειακά κοφίνια τροφίμων και τενεκέδες λάδι που στέλνονταν από τα Χανιά με διάφορα καΐκια.30 Στην Κρήτη επέστρεψε τον Ιούλιο του 1942, με επίσημη «άδεια επανόδου» από τις γερμανικές αρχές του νησιού την οποία ο πατέρας του έστειλε «αεροπορικώς» στην Αθήνα.31 Τα επόμενα χρόνια, ο γερμανομαθής νέος εργάζεται ως δικηγόρος στα Χανιά, ειδικευμένος στα προβλήματα με τις αρχές κατοχής. Το πιστοποιεί η αγγελία που δημοσίευσε τον Ιανουάριο του 1944 στην τοπική εφημερίδα Παρατηρητής, όργανο αυτών των τελευταίων, μετά τη μετακόμισή του: «Ο δικηγόρος κ. Κώστας Κ. Μητσοτάκης μετέφερε το γραφείον του επί της οδού Κωνσταντίνου αρ. 53, έναντι επισκοπικού μεγάρου. Αναλαμβάνει την υπεράσπισιν υποθέσεων ενώπιον του γερμανικού στρατοδικείου και των λοιπών γερμανικών αρχών».32 Η ειδίκευση αυτή αποτελεί το κύριο χαρακτηριστικό, βάσει του οποίου περιγράφεται και στις εκθέσεις των πρακτόρων της βρετανικής SOE.33 Μεταπολεμικά θα δεχτεί γι’ αυτό δημόσιες επικρίσεις από τους πολιτικούς του αντιπάλους, που τον αποκαλούσαν υποτιμητικά «δικηγόρο των γερμανικών δικαστηρίων».34 Απαντώντας μέσω της εφημερίδας του, ο ίδιος θα διεκδικήσει απεναντίας εύσημα πατριωτικής δράσης: «Οταν μετά την αμνηστείαν του 1941 [για τη μάχη της Κρήτης] κατηργήθησαν τα έκτακτα Στρατοδικεία, καθωρίσθη ότι οι Ελληνες πολίτες, οι οποίοι θα περεβίαζαν τον γερμανικόν ποινικόν νόμον, θα εδικάζοντο εφεξής από τα τακτικά Στρατοδικεία με όλας τας εγγυήσεις, μεταξύ των οποίων ρητώς εμνημονεύθη ότι θα τους ήτο επιτετραμμένον να χρησιμοποιούν ως συνηγόρους και Ελληνας δικηγόρους. Ούτω, τινές εκ των γερμανομαθών δικηγόρων Χανίων, μεταξύ των οποίων κυρίως οι κ.κ. Μιχ. Παπαγιαννάκης, Γρηγ. Παπαδόπετρος και Κωνστ. Μητσοτάκης ανέλαβον την υπεράσπισιν πολλών ατυχών συμπατριωτών μας, οι οποίοι, τότε, είχον παραπεμφθή εις τα Γερμανικά Στρατοδικεία. Εξεπλήρωσαν ούτω όχι μόνον επαγγελματικήν υποχρέωσιν, ως δικηγόροι, αλλά προ παντός επετέλεσαν το εθνικόν των καθήκον, προστατεύσαντες εις δυσκόλους ώρας απροστατεύτους Ελληνας πολίτας, μεταξύ των οποίων πολλοί ήσαν και αγωνισταί της αντιστάσεως και μάλιστα, συνήθως, παρείχον τας υπηρεσίας αυτάς χωρίς οιανδήποτε αμοιβήν».35 Σε μεταγενέστερη κατάθεσή του, ο Μητσοτάκης θα υποστηρίξει μάλιστα ότι πήγαινε στα γερμανικά στρατοδικεία οπλοφορώντας.36 Οσο για περί το σεβασμού των δικονομικών εγγυήσεων από τη χιτλερική δικαιοσύνη, προτιμάμε να το αφήσουμε ασχολίαστο. Λίγο μετά τη δημοσίευση της παραπάνω αγγελίας, στις 27.1.1944, ο Κώστας Μητσοτάκης εισέπραξε μέσω της Τράπεζας της Ελλάδος 50.000.000 κατοχικές δραχμές, με εντολή της γερμανικής εταιρείας Militär Verwaltung Überland Transport. Το σχετικό παραστα- 9 Αριστερά, οι τοπικές πολιτικές και εκκλησιαστικές αρχές με Γερμανούς αξιωματικούς σε κάποιο σημείο της Κρήτης. Δεξιά, το λιμάνι των Χανίων επί Κατοχής και η βραβευμένη διατριβή του Κώστα Μητσοτάκη του 1940 για το «επιχειρηματικό κέρδος» Στην Κρήτη επέστρεψε με επίσημη «άδεια επανόδου» από τις γερμανικές αρχές του νησιού 10 Η ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ Ο φερόμενος ως δανειστής του Μητσοτάκη μνημονεύεται σαν «πλουτίσας επί κατοχής» τικό, για το οποίο γίνονταν νύξεις και τα προηγούμενα χρόνια,37 κατέθεσε στις 23 Απριλίου 1966 στη Βουλή ως «τεκμήριον εθνικής αναξιότητος» ο κεντρώος βουλευτής Χανίων Πολυχρόνης Πολυχρονίδης.38 Ο εγκαλούμενος δήλωσε αρχικά πως «το έγγραφον πρώτη φορά το βλέπει»,39 για να καταθέσει στη συνέχεια μια υπόθεση εργασίας: «Μετά την αρρώστειαν, την οποίαν είχον περάσει, ευρέθην εις την ανάγκην να κάμω μίαν σχετικήν υπερσίτισιν και στερούμενος χρημάτων εζήτησα από ένα φίλον μου μηχανικόν, τον κ. Εμμ. Βουγιούκαλον, να μου δανείση μερικά χρήματα. Μου εδάνεισε μερικά χρήματα των οποίων η αξία ήτο περίπου 7-8 λίραι, και υποθέτω ότι το γραμμάτιον το οποίον έχετε ενώπιόν σας σήμερον, εάν και εφόσον η υπογραφή την οποίαν φέρει είναι ακριβής -ενθυμούμαι ότι διά της Τραπέζης της Ελλάδος έλαβον τα χρήματα- είναι διά το δάνειον αυτό. [...] Δεν υποθέτω να νομίζετε ότι οι Γερμανοί επλήρωναν τους μυστικούς πράκτοράς των με γραμμάτια επίσημα της Τραπέζης της Ελλάδος».40 Η υπόθεση κρίθηκε δικαστικά τον Μάρτιο του 1967, ύστερα από μήνυση του Μητσοτάκη για μεταγενέστερο σχετικό άρθρο της τοπικής εφημερίδας Παρατηρητής, με κατηγορούμενους τον διευθυντή της Γιάννη Γαρεδάκη, τον αδερφό τού Πολυχρονίδη, Χαρίδημο (διευθυντή της τράπεζας στα Χανιά επί Κατοχής και αργότερα), και τον νεαρό -τότε- ρεπόρτερ Νίκο Κακαουνάκη. Το δικαστήριο καταδίκασε τον Γαρεδάκη σε δεκάμηνη φυλάκιση για συκοφαντική δυσφήμηση, αθωώνοντας τους υπόλοιπους.41 Οπως διαβάζουμε σε ρεπορτάζ των ημερών, «στην κατάθεσή του ο κ. Μητσοτάκης δέχθηκε ότι εισέπραξε το ποσόν για λογαριασμό της εταιρείας “Ούμπερλαντ Τρανσπόρτ”, που υπαγόταν στη γερμανική στρατιωτική διοίκηση. Πρόσθεσε όμως ότι ο ίδιος δεν είχε καμιά συνεργασία με την υπηρεσία αυτή, αλλά απλώς εισέπραξε με τον τρόπο αυτόν το ποσόν που του δάνεισε ο φίλος του κ. Βουγιούκαλος».42 Κατά τη δική του πάλι κατάθεση, ο μάρτυρας κατηγορίας Μάρκος Σπανουδάκης, προσωπικός φίλος και στρατολόγος του Μητσοτάκη στην Αντίσταση, «υποστήριξε ότι δεν υπήρχε Ελληνας που να μην πήρε, κατά οποιονδήποτε τρόπο, χρήματα από τους Γερμανούς»43 –ισχυρισμός μάλλον αναμενόμενος, αφού ο ίδιος εργαζόταν ως μηχανικός στα οχυρωματικά έργα της Βέρμαχτ, κατασκοπεύοντάς τα ταυτόχρονα για λογαριασμό των Βρετανών.44 Αλλά και ο φερόμενος ως δανειστής του Μητσοτάκη μνημονεύεται από τον πρωτεργάτη της χανιώτικης Αντίστασης σαν «πλουτίσας επί κατοχής» χάρη στην «εκτέλεσιν διαφόρων Γερμανικών έργων».45 Για να διασκεδάσει τις εντυπώσεις απ’ αυτή την επαγγελματική επαφή με τις κατοχικές αρχές, ο βιογράφος του Μητσοτάκη, Δημήτρης Δημητράκος, επικαλείται δηλώσεις δύο Βρετανών αξιωματικών που συνεργάστηκαν μαζί του. Επικεφαλής της SOE στη δυτική Κρήτη από τις αρχές του 1942 ώς τον Iανουάριο του 1944, ο Ζαν Φίλντινγκ με επιστολή του παραδέχεται πως ο μετέπειτα αρχηγός της Ν.Δ. «ήταν φαινομενικά κώλος και βρακί με τους Γερμανούς» (he was ostensibly hand in glove with the Germans), ενώ ταυτόχρονα συνεργαζόταν μυστικά με τον ίδιο, φέρεται δε να δηλώνει πως «όποιος ισχυρίζεται σήμερα για οποιοδήποτε λόγο ότι οι επαφές αυτές στοιχειοθετούν φιλογερμανική στάση του Κώστα Μητσοτάκη είναι ψεύτης και αχρείος».46 Τουλάχιστον για το «ψεύτης», ο Φίλντινγκ δεν νομιμοποιείται βέβαια να δίνει μαθήματα, καθώς η αντιπαραβολή των απομνημονευμάτων του με τις εκθέσεις που ο ίδιος είχε στείλει στο Κάιρο αποδεικνύει ότι στα πρώτα παραποιεί συνειδητά την αλήθεια. Ο δεύτερος πάλι Βρετανός, ο τότε υπολοχαγός Στίβεν Βέρνι, έφτασε στην Κρήτη κατά την τελευταία φάση της Κατοχής (20.8.1944) και συνεπώς μόνο από δεύτερο χέρι είχε ακούσει όσα συνέβησαν την προηγούμενη διετία.47 Διαφορετικής τάξης ζήτημα αποτελεί η στάση της ευρύτερης οικογένειας απέναντι στις αρχές Κατοχής. Η σοβαρότερη κατηγορία διατυπώθηκε επ’ αυτού από τον γιατρό Ιωάννη Παΐζη, ιδρυτή και ηγετικό στέλεχος της πρώτης αντιστασιακής οργάνωσης που συγκροτήθηκε στα Χανιά τον Ιούνιο του 1941 με την ονομασία «Ανωτάτη Επιτροπή Αγώνος Κρήτης» (ΑΕΑΚ). Στα απομνημονεύματά του, που κυκλοφόρησαν το 1971, κατηγορεί ευθέως τους Μητσοτάκηδες για στενές κοινωνικές σχέσεις με τους κατακτητές: «Ο Κυριάκος Μητσοτάκης, αμέσως σχεδόν μετά την επικράτησιν των Γερμανών στην Κρήτη, φάνηκε ότι πολύ ευχερώς προσαρμόστηκε με την δημιουργηθείσαν νέαν κατάστασιν, και σαν επιβεβαίωσις τούτου εθεωρήθη η πρόσληψις της κόρης του Καίτης, σχεδόν ευθύς αμέσως, στην υπηρεσίαν των Γερμανών ως διερμηνέως όπου και παρέμεινε μέχρι τέλους της αποχωρήσεως των Γερμανών. »Ο υιός του Κων. Μητσοτάκης, ο και ήδη θεωρούμενος εν δράσει πολιτικός, ήλθε στην Κρήτη, αν καλώς έχω σημειώσει, τον Οκτώβριον ή Νοέμβριον του 1941 και η δημιουργημένη οικογενειακή ατμόσφαιρα των καλών σχέσεων με τους Γερμανούς φάνηκε ότι τον βόλευε στην προσαρμογή του με την νέα κατάστασιν. Ελέγετο ότι είχε λάβει το δίπλωμά του της Νομικής και, σαν γνώστης της Γερμανικής γλώσσας, παρίστατο στα ψευτοστρατοδικεία που είχαν συσταθεί από τους Γερμανούς, σε λίγο καιρό μάλιστα οι Γερμανοί τού παρεχώρησαν και αυτοκίνητο».48 Οταν ο Κώστας Μητσοτάκης εμφανίστηκε απρόβλεπτα σε κάποιο συνωμοτικό ραντεβού με τους ντόπιους κομμουνιστές, συνεχίζει ο Παΐζης, ο ίδιος «ένοιωσε ταραχήν» καθώς είχε «πληροφορίες ότι στο σπίτι τού Μητσοτάκη οι Γερμανοί έκαναν κάθε βράδυ πάρτυ διασκεδάσεως. Την πληροφορία αυτή είχεν αναφέρει στην οργάνωσί μας ο Νικ. Λαμπαθάκης που από δική του πρωτοβουλία παρακολουθούσε το σπίτι του Μητσοτάκη, σαν μεμυημένος στην οργάνωσίν μας, και που έλεγε με ασυγκράτητη αγανάκτησι περίπου τα εξής – αν έλεγε την αλήθεια: “Δεν μπορώ πλειά, κάθε βράδυ έχουν πάρτυ στο σπίτι του Μητσοτάκη οι Γερμανοί, και κουβαλούν γλυκά, ανθοδέσμες και τρόφιμα, θα τους ρίξω χειροβομβίδες να τους σκοτώσω όλους κ.λπ.” »Το περιστατικό συνδυάστηκε με το ευέξαπτο του Η ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ Λαμπαθάκη και τον ορμητικό χαρακτήρα του, που δεν απέκλειαν την εκτέλεσι των απειλών του, πράγμα που δεν εκρίνετο σκόπιμο την στιγμήν εκείνη από την οργάνωσί μας, και γι’ αυτό μετά από συνεννόησι με τον Ανδρέα Παπαδάκη και τους Αγγλους συνδέσμους που μένανε μαζί του στον Βουρβουρέ, στείλαμε τον Λαμπαθάκη στην Αίγυπτο. »Την μαρτυρία όμως αυτή του Λαμπαθάκη περί συμποσίων των Γερμανών στο σπίτι του Μητσοτάκη, που θα εκρίνετο ίσως υπερβολική, επεβεβαίωσε και ο σεμνός έφεδρος υπολοχαγός Γεώργιος Παπαδάκης, Χαλεπιανός, και αυτό είχε προκαλέσει σε μας την αγανάκτησι και την περιφρόνησι γύρω από την οικογένεια Μητσοτάκη. Τα ανωτέρω περιστατικά τα εγνώριζε και ο Λοχαγός Μάρκος Σπανουδάκης, που από τον Σεπτέμβριο του 1941 είχε μυηθή στην οργάνωσί μας και από τότε βρισκόταν συνεχώς πλησίον μου».49 Σύμφωνα με την επίσημη βιογραφία του Μητσοτάκη, ο Παΐζης «ανεκάλεσε δημόσια για να αποφύγει τις συνέπειες της συκοφαντικής δυσφήμησης» και «αναγκάσθηκε να αποσύρει» το βιβλίο του από την κυκλοφορία.50 Παρά τον αδιαμφισβήτητο ρόλο του συγγραφέα στην Αντίσταση, τρία στοιχεία σχετικοποιούν επίσης αισθητά τη βαρύτητα της μαρτυρίας του. Το πρώτο είναι η έμμεση φύση των μαρτυριών, σε συνδυασμό με την αναπαραγωγή ισχυρισμών πως ο Μητσοτάκης λίγο αργότερα επέδειξε φιλοκομμουνιστική ή ακόμη και... κομμουνιστική δράση.51 Ο λοχαγός Σπανουδάκης, τη μαρτυρία του οποίου επικαλείται, υπήρξε μάλιστα εκείνος που φέρεται να στρατολόγησε τον (φίλο του) Μητσοτάκη στο δίκτυο της συμμαχικής κατασκοπείας. Το δεύτερο, και σημαντικότερο, είναι πως ο ίδιος ο Παΐζης, στην κατάθεσή του στην SOE αμέσως μετά την άφιξή του στο Κάιρο (27.2.1943) δεν περιέλαβε την οικογένεια Μητσοτάκη μεταξύ των 36 συντοπιτών του που κατονόμασε ως «γερμανόφιλους».52 Αλλά και ο Νίκος Λαμπαθάκης, στη δική του κατάθεση προς την SOE του Καΐρου (21.8.1942), δεν αναφέρει το παραμικρό για τους Μητσοτάκηδες, είτε θετικό είτε αρνητικό, παρ' όλο που υπέβαλε κατάλογο 20 «γνωστών πρακτόρων των Γερμανών» και 14 «υπόπτων φιλογερμανών».53 Ο αντίκτυπος αυτών των μομφών αντανακλάται, πάντως, στους αντίστροφους ακραίους ισχυρισμούς του Μητσοτάκη. «Με τους Γερμανούς στη διάρκεια της Κατοχής δεν είχαμε ποτέ καμιά κοινωνική επαφή», υποστηρίζει στην επίσημη βιογραφία του. «Μας έστειλαν έναν αξιωματικό στο σπίτι. Του δώσαμε ένα δωμάτιο στον δεύτερο όροφο και η οικογένεια δεν του απηύθυνε τον λόγο. Ουδείς ποτέ του μίλησε. Και στο τέλος απελπίστηκε και σηκώθηκε και έφυγε. Με τους Γερμανούς ήμαστε σε πλήρη διάσταση κοινωνική, πέρα για πέρα. Βέβαια, όταν πήγαινα στο στρατοδικείο είχαμε ορισμένες επαφές, αλλά κοινωνικές επαφές ποτέ».54 Τα παραπάνω αξίζει ν’ αντιπαραβληθούν σε όσα γράφει σχετικά η τελική έκθεση απολογισμού της SOE. Ο Μητσοτάκης σκιαγραφείται εκεί ως «ένας νεαρός γερμανόγλωσσος δικηγόρος και ανιψιός του Βενιζέλου, ο οποίος χρησιμοποιούσε τη θέση του ως δικηγόρου στο γερμανικό στρατοδικείο για να δημιουργήσει καλές σχέσεις με Γερμανούς αξιωματικούς. Ηταν ένας νέος άνδρας με ατσάλινα νεύρα που απολάμβανε το διπλό παιχνίδι».55 Μεταπολεμικό πάλι έγγραφο του προσωπικού του φακέλου στην υπηρεσία διευκρινίζει πως ο Μητσοτάκης «χρησιμοποίησε αυτή τη θέση για να διεισδύσει στην εμπιστοσύνη και εύνοια των Γερμανών αξιωματικών και απέσπασε πολύτιμες πληροφορίες για τις γερμανικές προσωπικότητες, κινήσεις και προθέσεις»· ξεκαθαρίζει δε πως η επιτυχία της υπονομευτικής του προσπάθειας, το φθινόπωρο του 1944, «στηριζόταν στο να εξακολουθούν οι Γερμανοί να τον βλέπουν σαν ένα φίλο που τους έδινε καλές συμβουλές».56 Υποσημειώνεται, τέλος, ότι στην (άθλια) ελληνική έκδοση της τελικής έκθεσης της 11 Πτυχές μιας οικογενειακής σχέσης. Αριστερά, η ομιλία του πατρός Κυριάκου, υπέρ της νομιμοφροσύνης προς τις γερμανικές αρχές, και η επαγγελματική διαφήμιση του υιού Κώστα, για την ειδίκευσή του στα γερμανικά στρατοδικεία, δημοσιευμένες στην εφημερίδα των αρχών κατοχής. Στο κέντρο, το παραστατικό της καταβολής 50.000.000 δρχ. στον Κώστα Μητσοτάκη από τη γερμανική εταιρεία Militär Verwaltung Überland Transport (27.1.1944). Δεξιά, σκηνή από την επίσκεψη Τσολάκογλου στα Χανιά τον Αύγουστο του 1942, όταν η Καίτη Μητσοτάκη υποδέχθηκε με ανθοδέσμη τον Γερμανό διοικητή, στρατηγό Αντρέ 12 Η ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ Δεν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία για τη σχέση του Κώστα Μητσοτάκη με τις βρετανικές υπηρεσίες SOE από τον ακροδεξιό οίκο «Ελεύθερη Σκέψις», αμέσως μετά τα περί «καλών σχέσεων» με τους Γερμανούς, ο μεταφραστής στρατηγός Ελευθέριος Παπαγιαννάκης έχει προσθέσει αυθαίρετα μια φράση που δεν υπάρχει στο πρωτότυπο: «για να βοηθά αποτελεσματικά τους συμπατριώτες του».57 Αν οι επαφές του Κώστα Μητσοτάκη με τους Γερμανούς δεν άφησαν γραπτά κατάλοιπα, δεν συμβαίνει το ίδιο με κάποιους από τους οικείους του. Η αδερφή του Καίτη προσελήφθη στην αρχή της Κατοχής ως διερμηνέας της Γενικής Διοίκησης Κρήτης, μαζί με τον κατεξοχήν γερμανόφιλο Γεώργιο Δασκαλάκη (μετέπειτα Γ.Γ. της Γενικής Διοίκησης), διευθυντή της εταιρείας που μνημονεύεται στο επίμαχο παραστατικό του 1944 και μάρτυρα κατηγορίας υπέρ του Μητσοτάκη στη δίκη του Παρατηρητή το 1967.58 Οταν τον Αύγουστο του 1942 ο κατοχικός πρωθυπουργός Γεώργιος Τσολάκογλου επισκέφθηκε την Κρήτη, η Καίτη Μητσοτάκη «προσεφώνησε γερμανιστί» τον εγκληματία πολέμου στρατιωτικό διοικητή στρατηγό Αντρέ και του «προσέφερε ανθοδέσμην», αποσπώντας τη φιλοφρόνησή του πως αισθάνθηκε «μεγάλη χαρά και τιμή».59 Εκθεση του ταγματάρχη της SOE Τζακ Σμιθ-Χιουζ (23.11.1944) αναφέρει γι’ αυτήν πως «απασχολείται από τους Γερμανούς ως διερμηνέας», διευκρινίζει όμως ότι «μας έχει προσφέρει ανυπολόγιστη βοήθεια στο παρελθόν».60 Αδιευκρίνιστη παραμένει, αντίθετα, η μομφή ότι στον γάμο της, τον Δεκέμβριο του 1943, παραβρέθηκε ο Γερμανός στρατιωτικός διοικητής Μπρούνο Μπρόγερ.61 Η μόνη διάψευση που εντοπίσαμε αφορά κάποια λανθασμένη αναφορά στον στρατηγό Αντρέ, που δεν βρισκόταν πλέον στην Κρήτη.62 Ο Κυριάκος Μητσοτάκης, πατέρας του Κώστα και της Καίτης, μετείχε (μαζί με τον Παΐζη) σε μια επιτροπή προυχόντων μ’ επικεφαλής τον μητροπολίτη Αγαθάγγελο, η οποία με διαβήματα στις γερμανικές αρχές και δημόσιες διακηρύξεις νομιμοφροσύνης προσπάθησε το καλοκαίρι του 1941 να σταματήσει τις μαζικές εκτελέσεις χωρικών που είχε διατάξει ο στρατηγός Αντρέ ως «αντίποινα» για την ενεργό συμμετοχή του ντόπιου πληθυσμού στη μάχη της Κρήτης.63 Κεντρικότερο ρόλο θα διαδραματίσει στις 6 Μαΐου 1944, ως κεντρικός ομιλητής (μαζί με τον αμιγώς χιτλερικό γενικό διοικητή Πασσαδάκη) στο «πάνδημο» συλλαλητήριο που οργάνωσε ο τελευταίος στα Χανιά μετά την απαγωγή του στρατηγού Κράιπε, με σκοπό την καταγγελία «των αντεθνικών και ταραχοποιών στοιχείων» της Αντίστασης και τη διακήρυξη της επιθυμίας «να αποκατασταθούν και διατηρηθούν σταθεραί σχέσεις αρμονικής συμβιώσεως μεταξύ του πληθυσμού και των στρατευμάτων κατοχής». Η ομιλία του Κυριάκου Μητσοτάκη, που δημοσιεύθηκε στον Τύπο της επομένης, δεν άφηνε κανένα περιθώριο αμφιβολίας για τη στάση του απέναντι στον κατακτητή: «Αγαπητοί συμπολίται. Προς αντιμετώπισιν των εκ του πολέμου ερειπίων και συμφορών είναι απαραίτητος η εσωτερική ησυχία και τάξις και η απόλυτος νομιμοφροσύνη προς τας Γερμανικάς Αρχάς Κατοχής. Πάσα αντίθετος κατεύθυνσις άγει ασφαλώς εις νέας καταστροφάς και θυσί- ας ματαίας, τους δε δράστας των τοιούτων ενεργειών αποδοκιμάζομεν και θεωρούμεν ενόχους ενώπιον της ιστορίας και της συνειδήσεως του Κρητικού Λαού».64 Η εκδήλωση έκλεισε με την έγκριση ψηφίσματος προς τον Γερμανό διοικητή, στρατηγό Μπρόγερ.65 Ζήτημα παραπομπής του ομιλητή στο Ειδικό Δικαστήριο Δωσιλόγων δεν τέθηκε πάντως μεταπολεμικά, καθώς αυτός πέθανε τον Αύγουστο της ίδιας χρονιάς.66 Την εικόνα ολοκληρώνουν οι μεταπολεμικές μαρτυρικές καταθέσεις του Κώστα Μητσοτάκη στο Γραφείο Διώξεως Εγκληματιών Πολέμου (20.7.1946) και στο Δικαστήριο Εγκληματιών Πολέμου που δίκασε -και καταδίκασε σε θάνατο- τους στρατηγούς Μπρόγερ και Μίλερ (22.11.1946). Τόσο στην προδικασία όσο και στο ακροατήριο, ο Μητσοτάκης επέμεινε στις ευθύνες τους για τα εγκλήματα πολέμου, τονίζοντας παράλληλα ότι ο πρώτος υπήρξε σαφώς ηπιότερος από τον προκάτοχο και τον διάδοχό του.67 Ακόμη και για το Ολοκαύτωμα της ισραηλιτικής κοινότητας των Χανίων, που πραγματοποιήθηκε επί των ημερών του Μπρόγερ, βρήκε ελαφρυντικό πως αυτός υπάκουσε στους ανωτέρους του.68 Η διακριτική αυτή και έμμεση συνηγορία οφειλόταν ενδεχομένως στις προσωπικές σχέσεις των δύο ανδρών: σύμφωνα λ.χ. με έκθεση της SOE, κατά την αναχώρησή του από την Κρήτη ο Μπρόγερ είχε εκμυστηρευθεί στον Μητσοτάκη πως οι Κρητικοί έπρεπε να προσέχουν τον διάδοχό του, γιατί «είναι ένας άξεστος στρατιωτικός».69 Υποσημειώνεται, τέλος, ότι, σύμφωνα με έγγραφο του υπουργείου Δικαιοσύνης (5.4.1946) που δημοσίευσε η Αυριανή, ο Μπρόγερ είχε ζητήσει ως συνήγορό του τον Μητσοτάκη – δίχως να βρει, προφανώς, ανταπόκριση.70 Η σχέση με τους Αγγλους και την (εθνικόφρονα) Αντίσταση Σε αντίθεση με τα παραπάνω, για τη σχέση του Κώστα Μητσοτάκη με τις βρετανικές υπηρεσίες και τους καθοδηγούμενους απ’ αυτές αντιστασιακούς κύκλους δεν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία. Τα σχετικά ερωτήματα αφορούν κυρίως το χρόνο έναρξης αυτής της σχέσης και, δευτερευόντως, την πραγματική έκταση της συμμετοχής του σε αντιστασιακές δραστηριότητες. Οσο για τον ισχυρισμό περί «διπλής θανατικής καταδίκης» του, αυτός όχι μόνο δεν τεκμηριώνεται από αδιάσειστα στοιχεία, αλλά και διαψεύδεται ρητά από τις διαθέσιμες πηγές. Σύμφωνα με τη δική του αφήγηση, αμέσως μετά την άφιξή του στα Χανιά τον Ιούνιο του 1942 στρατολογήθηκε στο συμμαχικό κατασκοπευτικό δίκτυο της πόλης από τον φίλο του Μάρκο Σπανουδάκη κι από εκεί πέρασε αργότερα στην αντιΕΑΜική Εθνική Οργάνωση Κρήτης (ΕΟΚ).71 Ο Σπανουδάκης είχε μυηθεί στην ΑΕΑΚ από τον γιατρό Παΐζη και το φθινόπωρο του 1941 οργάνωσε ένα δίκτυο πληροφοριών από αξιωματικούς και πολίτες, το οποίο μεταπολεμικά αναγνωρίστηκε ως αυτοτελής «Οργάνωσις Πληροφοριών και Δολιοφθοράς Ν. Χανίων», υφιστάμενη από τον Σεπτέμβριο του 1941.72 Ο ιδρυτής της σε μεταπολεμική έκθεσή του την αποκαλεί πάντως «Εθνικήν Οργάνωσιν Κατασκοπείας και Πληροφοριών», Η ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ δίχως την παραμικρή αναφορά σε «δολιοφθορές».73 Οπως διαπιστώνουμε από τον υπηρεσιακό απολογισμό του αξιωματικού της SOE Τζακ Σμιθ-Χιουζ, η ομάδα αυτή ξεκίνησε ως τμήμα της ΑΕΑΚ αλλά αυτονομήθηκε πολύ γρήγορα κάτω από τη δική του επιρροή, μετατρεπόμενη «στον πυρήνα της δικής μας οργάνωσης στα Χανιά και τελικά στην ΕΟΚ Χανίων».74 Τον Απρίλιο του 1942 ο επικεφαλής της συναντήθηκε με τον νέο επικεφαλής της SOE, ταγματάρχη Φίλντινγκ, και τον εντυπωσίασε επειδή, σε αντίθεση με τους περισσότερους Κρητικούς, «εύκολα παραδεχόταν την άγνοιά του για θέματα που δεν καταλάβαινε» και «ήταν πάντα πρόθυμος» να διαφωτιστεί απ’ αυτόν.75 Στις εκθέσεις της SOE ο Σπανουδάκης αναφέρεται σαν επικεφαλής της υπηρεσίας κατασκοπίας (intelligence service) στα Χανιά76 και ως «ο βασικός πράκτοράς μας» (our chief agent).77 «Πράχτορας της Ιντέλιτζες Σέρβις» αποκαλείται τον Σεπτέμβριο του 1944 κι από τον καθοδηγητή του ΚΚΕ στην Κρήτη, Δημήτρη Βλαντά, σε έκθεσή του προς το Π.Γ.78 Τον Ιούλιο του 1943 πρωτοστάτησε στη μετατροπή των υπολειμμάτων της ΑΕΑΚ σε χανιώτικο σκέλος της ΕΟΚ, οργάνωσης που είχε συσταθεί τον Οκτώβριο από την SOE στην ανατολική Κρήτη.79 Από τον Φίλντινγκ υποδείχθηκε ως μέλος της Διοικούσας Επιτροπής και σύνδεσμός της με τη βρετανική υπηρεσία,80 για ν’ αναδειχθεί τους αμέσως επόμενους μήνες σε άτυπο αρχηγό της, μετά τη σύλληψη του Μανόλη Νικολούδη και το πέρασμα του Νίκου Σκουλά στην παρανομία.81 Οι ακριβείς σχέσεις αυτού του κύκλου με τις αγγλικές υπηρεσίες και τον μεταξύ τους ανταγωνισμό χρειάζονται, βέβαια, περαιτέρω διαλεύκανση. Γενικά γνωρίζουμε ότι στα Χανιά έδρασαν δύο εφαπτόμενα αλλά εν μέρει ανταγωνιστικά δίκτυα: της SOE, που υπαγόταν στο υπουργείο Οικονομικού Πολέμου, και της ISLD (InterService Liaison Department), που στην πραγματικότητα δεν ήταν παρά μια προσωρινή μετονομασία της MI6 ή Secret Intelligence Service (SIS) στον χώρο της Μέσης και Απω Ανατολής για τη διάρκεια του πολέμου.82 Η επίσημη βιογραφία του Μητσοτάκη είναι επ’ αυτού αρκετά συγχυτική, περιοριζόμενη σε κάποιες ασαφείς νύξεις για αντιστοίχηση ανάμεσα στις δύο ντόπιες οργανώσεις (ΑΕΑΚ/ΕΟΚ και ΕΟΠΔ) και τις ισάριθμες βρετανικές (SOE και ISLD/SIS).83 Εξίσου ασαφής είναι η ακριβής ένταξη του Κώστα Μητσοτάκη σ’ αυτό το πλέγμα. Σύμφωνα με την έκθεση Σπανουδάκη, η συμβολή του κινήθηκε στο πεδίο της κατασκοπίας και -αργότερα- της προπαγάνδας: «Καθ’ ό τέλειος γνώστης της Γερμανικής γλώσσης και δικηγόρος ανέλαβε πλην των άλλων και την παράστασιν εις τα Γερμανικά Στρατοδικεία, αναπτύσσων επαφάς με όλας τας Γερμανικάς Υπηρεσίας. Επί πλέον προσέφερε το ιδιόκτητον υλικόν της Εφημερίδος Κήρυξ και επετύχαμεν την έκδοσιν της Εφημερίδος Εθνικής Αντιστάσεως τυπουμένης εις τα πιεστήρια Γερμανοκρατουμένης Εφημερίδος υπό την προσωπικήν επίβλεψιν του κ. Φ. Χατζηγρηγόρη».84 Ο τελευταίος ήταν διευθυντής του Παρατηρητή, οργάνου των κατοχικών αρχών, και πρώην διερμηνέας τους.85 Ως αντιστασιακή εφημερίδα εννοείται το Δελτίον της ΕΟΚ, που πρωτοκυκλοφόρησε το φθινόπωρο του 1943.86 Ο ατομικός φάκελος (Record Sheet) του Μητσοτάκη στην SOE, που θα μπορούσε θεωρητικά να δώσει κάποιες αξιόπιστες απαντήσεις, αποδεικνύεται αρκετά προβληματικός. Συνταγμένος στις 14 Μαΐου 1945 από τον αντισυνταγματάρχη Τομ Ντανμπάμπιν, που υπηρέτησε κυρίως στην ανατολική Κρήτη και μόλις την άνοιξη του 1944 ήρθε σε επαφή με τη δυτική,87 καταγράφει ως χρόνο στρατολόγησης του «πράκτορα Μητσοτάκη» στην «Ομάδα 11 Κατασκοπείας Χανίων» (Canea Int.Gr11) τον Οκτώβριο του 1941, εννιά ολόκληρους δηλαδή μήνες πριν αυτός επιστρέψει στα Χανιά! Ως «στρατολόγος» του αναγράφεται ο Φίλντινγκ, που αποβιβάστηκε για πρώτη 13 Αριστερά, ο επικεφαλής του συμμαχικού κατασκοπευτικού δικτύου στα Χανιά, Μάρκος Σπανουδάκης. Δεξιά, η αδερφή του Κώστα Μητσοτάκη, Καίτη Βιρβιδάκη, στην Αθήνα τον Νοέμβριο του 1944, και η κατάθεσή της στο εκεί κλιμάκιο της SOE Ο ατομικός φάκελος του Μητσοτάκη στην SOE αποδεικνύεται αρκετά προβληματικός 14 Η ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ Ο Ζαν Φίλντινγκ της SOE (στο κέντρο, δίχως μπλούζα) μαζί με ένοπλους συντρόφους του στο κρησφύγετό τους στα περίχωρα της Ασή Γωνιάς Ως κίνητρο στράτευσης του Μητσοτάκη αναγράφεται ο «πατριωτισμός» φορά στην (ανατολική) Κρήτη στις 11.1.1942, παρέμεινε στο νησί μέχρι τις 5.8.1942 και επανήλθε το διάστημα 27.11.1942-20.1.1944·88 ο τελευταίος όμως στο βιβλίο του υποστηρίζει ότι πρωτοσυνάντησε τον Μητσοτάκη στις 6.11.1943, κατά τις διαπραγματεύσεις ΕΑΜ-ΕΟΚ στο Θέρισο.89 Η πιο εύλογη ερμηνεία γι’ αυτές τις ανακρίβειες είναι πως η SOE τον παρέλαβε από άλλη υπηρεσία -το δίκτυο Σπανουδάκη- και τον «χρέωσε» αυτόματα στις απαρχές αυτού του τελευταίου. Το περιεχόμενο της ατομικής καρτέλας του «πράκτορα αριθ. G3197» στο αρχείο εκκαθάρισης των οφειλών της SOE παραμένει ωστόσο ενδιαφέρον. Ως κίνητρο στράτευσης του Μητσοτάκη αναγράφεται ο «πατριωτισμός» και διευκρινίζεται ότι δεν είχε γραπτό συμβόλαιο, ούτε εισέπραξε το παραμικρό ποσό. Ως «φύση της απασχόλησης του πράκτορα» αναγράφεται: «Ενας από τους βασικούς ηγέτες του παράνομου κινήματος στα Χανιά μετά την αναχώρηση του λοχαγού Σπανουδάκη από τα Χανιά ανέλαβε την ηγεσία της ομάδας προπαγάνδας, υπήρξε πολύ ενεργός στην προσπάθεια να παρασυρθούν οι Γερμανοί αξιωματικοί και την προτροπή γερμανικής συνθηκολόγησης. Επαιξε πολύ επικίνδυνο διπλό παιχνίδι με τους Γερμανούς». Στο λήμμα «βαθμός ευθύνης του πράκτορα» σημειώνεται: «Ηγέτης - άνθρωπος πολύ σοβαρών προθέσεων - status αξιωματικού». Ως «γενικές πληροφορίες» προστίθεται: «Ενθερμος πατριώτης που επέδειξε από την αρχή μέχρι τέλους μεγάλο κουράγιο και αφοσίωση στο καθήκον. Πολύ φιλοβρετανός». Ο συντάκτης του εγγράφου εκτιμά πως ο Μητσοτάκης «ενδεχομένως» να εξακολουθήσει να δικηγορεί μετά τον πόλεμο, αποφεύγει όμως ν’ απαντήσει οτιδήποτε στο κρίσιμο ερώτημα για πιθανή συνέχιση της εκατέρωθεν συνεργασίας: «Η εντιμότητα και η απασχόληση του διεκδικητή είναι τέτοια ώστε θα μπορούσε να απασχοληθεί μεταπολεμικά από ΒΡΕΤΑΝΙΚΑ συμφέροντα στο εμπόριο ή σε παρεμφερή ιδιότητα; (Παρέχοντας αυτή την πληροφορία, θα πρέπει να ληφθεί μέριμνα ώστε ο διεκδικητής να μην πληροφορηθεί ή να μην του υπονοηθεί ότι ΒΡΕΤΑΝΙΚΑ συμφέροντα είναι σε θέση ή επιθυμούν να χρησιμοποιήσουν μεταπολεμικά τις υπηρεσίες του). Αν ναι, δηλώστε τη φύση της κατάλληλης εργασίας».90 Ο ισχυρισμός του Μητσοτάκη πως εντάχθηκε στην Αντίσταση αμέσως μετά την άφιξή του στα Χανιά σχετικοποιείται έντονα από το διαθέσιμο αρχειακό υλικό. Η έκθεση Λαμπαθάκη προς την SOE του Καΐρου (21.8.1942) περιλαμβάνει πλήρη πίνακα των συνεργατών του δικτύου Σπανουδάκη (22 άτομα, ανάμεσά τους 5 «κοπέλες που εργάζονται σε γερμανικά στρατιωτικά γραφεία των Χανίων») κι άλλα 22 ονόματα, με τα οποία η οργάνωση σκέφτεται να συνεργαστεί μελλοντικά· ο Μητσοτάκης δεν περιλαμβάνεται σε καμιά από τις δύο λίστες.91 Το όνομά του απουσιάζει επίσης από τον κατάλογο 35 «αξιωματικών κ.λπ.» της ΑΕΑΚ που ο Παΐζης παρέδωσε στην SOE κατά την άφιξή του στο Κάιρο τον Φεβρουάριο του 1943,92 αλλά κι από τις 16 προτάσεις παρασημοφορίας που ο Φίλντινγκ υπέβαλε στην υπηρεσία την ίδια εποχή.93 Τόσο ο Παΐζης όσο κι ο Σκουλάς υποστηρίζουν στις αναμνήσεις τους πως ο Μητσοτάκης τούς προσέγγισε για να ενταχθεί στην οργάνωση αλλά αυτοί τον απέφυγαν, λόγω έλλειψης εμπιστοσύνης.94 Σύμφωνα με τον Σκουλά, η ένταξή του στην ΕΟΚ έγινε μετά το δικό του πέρασμα στην παρανομία (24.8.1943), από τον Σπανουδάκη που τον «προσέλαβεν αυτοβούλως» καθώς «έκανε της κεφαλής του εις την Κεντρικήν οργάνωσιν εν τη πόλει», καθότι «σύνδεσμος μεταξύ αυτής και του εκάστοτε Αγγλου εκπροσώπου του Συμμαχικού Στρατηγείου».95 Το βέβαιο είναι πως από κει και πέρα ανέβηκε γρήγορα την ιεραρχία. Τον Νοέμβριο είναι ένας από τους τέσσερις εκπροσώπους της ΕΟΚ στις διαπραγματεύσεις με το ΕΑΜ96 και λίγο αργότερα εισέρχεται στη Διοικούσα Επιτροπή των Χανίων,97 ως μέλος της οποίας έχει επίσημα αναγνωριστεί από 1.1.1944.98 Κατά τις διαπραγματεύσεις ΕΑΜ-ΕΟΚ στο Θέρισο (6-7.11.1943) θα τον συναντήσει για πρώτη φορά, όπως τουλάχιστον διαβεβαιώνει στα απομνημονεύματά του το 1973, ο «στρατολόγος» του ταγματάρχης Φίλντινγκ: «Αν ήξερα πόσο σημαντικό ρόλο επρόκειτο να παίξει ο Μητσοτάκης στη μεταπολεμική ζωή της Ελλάδας», γράφει, «θα τον είχα προσέξει περισσότερο, αλλά ήμουν τόσο εξαντλημένος από την εικοσάωρη πορεία μου ώστε μόλις κατάφερνα να κρατάω τα μάτια μου ανοιχτά. Τόση ήταν η κούρασή μου ώστε δεν μπορούσα να παρακολουθήσω απολύτως τις συζητήσεις που άρχισαν και κάθε τόσο γλάρωνα».99 Η επανεκτίμηση αυτή είναι απολύτως πραγματική, όπως αποδεικνύει το γεγονός ότι στην αρχική εκδοχή του βιβλίου, που κυκλοφόρησε το 1954, απουσιάζει εντελώς τόσο ο Μητσοτάκης όσο και η ίδια η σύσκεψη.100 Οπως διαπιστώνουμε, όμως, από την έκθεση που ο Φίλ- Η ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ ντινγκ υπέβαλε τότε στο Κάιρο, όχι μόνο δεν δυσκολεύθηκε καθόλου να παρακολουθήσει τις συζητήσεις, αλλά και παραθέτει αναλυτικά την επιχειρηματολογία κάθε βασικού ομιλητή – του Μητσοτάκη (κωδική ονομασία: «Τζακ») συμπεριλαμβανομένου.101 Στον αναλυτικό τελικό απολογισμό της SOE, που συνέταξε ο Ντανμπάμπιν, το όνομα του Μητσοτάκη εμφανίζεται μόνο το φθινόπωρο του 1944, κατά την προσπάθεια υπονόμευσης του ηθικού των γερμανικών στρατευμάτων που είχαν αναδιπλωθεί στην «Οχυρά Θέση Κρήτης» γύρω από τα Χανιά.102 Στις αδημοσίευτες εκθέσεις του Φίλντινγκ και του Ντανμπάμπιν προς το Κάιρο, η πρώτη σχετική αναφορά εντοπίζεται σε non paper του Ιουλίου 1943, το οποίο περιλαμβάνει πληροφορίες και προτάσεις προς την ίδια κατεύθυνση και τιτλοφορείται «Επιστολή και φυλλάδιο από τον Κωνσταντίνο ΜΗΤΣΟΤΑΚΗ, ανιψιό του Βενιζέλου». Το πλήρες κείμενο, συνταγμένο σε αγγλικά μη φυσικού ομιλητή, έχει ως εξής: «Επισυνάπτεται ένα χοντρικό σχέδιο ανακοίνωσης που νομίζουμε ότι θα πρέπει να ριχθεί από αεροπλάνα στους Γερμανούς στην Κρήτη. Οι τελευταίες ενέργειες κ.λπ. σοβαρά μέτρα έχουν αφήσει σοβαρά αποτελέσματα στον πληθυσμό. Ανεξαρτήτως του γεγονότος πως έχουν χάσει ανθρώπους και άλλοι κρύβονται, το ηθικό πέφτει πολύ χαμηλά μετά από κάθε κύμα τρομοκρατίας. Τα γερμανικά αρχηγεία εδώ δεν συμφωνούν με την εσωτερική τους πολιτική. Υπάρχουν άνδρες που υπηρετούν τώρα οι οποίοι δεν συμφωνούν με αυτά τα μέτρα. »Ολοι οι Γερμανοί έφεδροι αξιωματικοί είναι σ’ αυτή τη δεύτερη κατηγορία. Γι’ αυτό το λόγο είμαστε της γνώμης ότι μια διακήρυξη αυτού του τύπου θα είχε καλά αποτελέσματα. Εχει γραφτεί σε αρμονία με τις σκέψεις των Γερμανών και θέλω πάνω απ’ όλα να τονιστεί στους Γερμανούς στρατιώτες πως είναι κλεισμένοι σ’ ένα νησί ως αιχμάλωτοι κι ότι θα πρέπει μια μέρα να δώσουν λόγο για τις ενέργειές τους. Θα έχει επίσης καλό αποτέλεσμα στον κρητικό λαό· θα δείξει ενδιαφέρον και συναίσθημα για την κακοτυχία τους και θα δυναμώσει έτσι το κουράγιο τους». Ακολουθεί, στο ίδιο φύλλο χαρτιού, το κείμενο της προτεινόμενης προκήρυξης: «Γερμανοί στρατιώτες. Ο στρατηγός σας και το επιτελείο του έχουν εξαπολύσει κάποιες φορές κύματα τρομοκρατίας στο λαό της Κρήτης και πάντα δίχως λόγο. »Γερμανοί στρατιώτες. Προσέξτε! Η τύχη του πολέμου δεν είναι ποτέ σίγουρη. Αυτά τα μέτρα δεν μπορεί να μείνουν χωρίς να πληρώσετε. »Οπως κάνετε τους πάντες υπεύθυνους για τις ενέργειες ενός, θα κάνουμε το ίδιο βήμα πλήττοντάς σας όλους με βαριά μέτρα. »Στρατιώτες στην Ελλάδα. Επιμείνετε στους ανωτέρους σας να συμπεριφέρονται με πιο πολιτισμένο τρόπο. Μη χαλάτε την ιστορία σας με βαρβαρότητα εναντίον ανυπεράσπιστου λαού. Μην ξεχνάτε πως είσαστε σε νησί απ’ όπου η αποχώρησή σας μπορεί να είναι αδύνατη».103 Η κωδική ονομασία του Μητσοτάκη (Jack) εμφανίζεται αμέσως μετά, στην έκθεση του Φίλντινγκ για τον Αύγουστο του 1943. Εκεί μνημονεύεται όμως όχι ως στέλεχος της ΕΟΚ αλλά ως «προσωπικότητα με επιρροή» (inluential personality), διακριτή μάλιστα από το δίκτυο Σπανουδάκη, για το οποίο χρησιμοποιείται από καιρό η συλλογική κωδική ονομασία «πεντάδυμα» (QUINS)· με τον «Τζακ» ο Φίλντινγκ συνδέει αντίθετα κάποια «Τζιλ» (Jill), αγνώστων λοιπών στοιχείων.104 Χωριστά μνημονεύεται και στην περιγραφή της σύσκεψης του Θερίσου - σε αντίθεση με τον καθηγητή Μιχάλη Μποτωνάκη, παλιό μέλος του δικτύου, που αναφέρεται μόνο σαν «ένα από τα πεντάδυμα».105 Η εικόνα που αναδύεται από τα παραπάνω ντοκουμέντα είναι αυτή μιας πρώτης επαφής με τις βρετανικές υπηρεσίες που, αν μη τι άλλο, φέρεται ν’ αγνοούν τυχόν προγενέστερη συμμετοχή του «Τζακ» στο δίκτυο 15 Ο ατομικός φάκελος του Κώστα Μητσοτάκη στη βρετανική SOE και ο υποτιθέμενος στρατολόγος του, Ζαν Φίλντινγκ, ντυμένος μεταπολεμικά με κρητική φορεσιά Η κωδική ονομασία του Μητσοτάκη (Jack) εμφανίζεται στην έκθεση του Φίλντινγκ για τον Αύγουστο του 1943 16 Η ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ Σπανουδάκη. Βρισκόμαστε άλλωστε σε μια χρονική συγκυρία κατά την οποία όλοι στην Ελλάδα περίμεναν μια σύντομη απελευθέρωση με συμμαχική απόβαση, μετά την κατάληψη της Σικελίας. Μέσα στον ίδιο Ιούλιο του 1943, ο Φίλντινγκ πληροφορείται επίσης από πράκτορα της ISLD στα Χανιά ότι μια κοπέλα της ομάδας του διατηρεί τέτοιες σχέσεις με τον Γερμανό στρατιωτικό διοικητή Μπρόγερ που επιτρέπουν την παρακολούθηση και παγίδευσή του· η έκθεσή του είναι όμως αγρίως λογοκριμένη σ’ αυτό το σημείο.106 Το σχέδιο της απαγωγής απασχόλησε την SOE για ένα διάστημα, δεν υλοποιήθηκε όμως τελικά για τεχνικούς λόγους.107 Η πρώτη σύλληψη Από τις διαθέσιμες πηγές δεν τεκμηριώνεται ο ισχυρισμός περί θανατικής καταδίκης του Αποκορύφωμα της αφήγησης του Μητσοτάκη για την κατοχική δράση του αποτελούν, ως γνωστόν, οι δύο συλλήψεις του μέσα στο 1944. Η πρώτη πραγματοποιήθηκε στις 6 Φεβρουαρίου,108 στο πλαίσιο ενός ευρύτερου κύματος διώξεων.109 Ο τελικός απολογισμός της SOE αγνοεί το γεγονός, ενώ οι εκθέσεις των πρακτόρων της αναφέρονται στο χτύπημα του μηχανισμού των Χανίων με πολύ γενικό τρόπο.110 Σύμφωνα με την έκθεση Σπανουδάκη, μία από τις αιτίες της σύλληψης του Μητσοτάκη υπήρξε η δημόσια έκφραση της δυσφορίας του, «ως δικηγόρος του Γερμανικού Στρατοδικείου», για την πρόσφατη άφιξη των γερμανοντυμένων «Σουμπεριτών» (ταγματασφαλιτών του Ηρακλείου) και η άποψή του πως η εγκληματική δράση τους «θα εξαναγκάση εις επανάστασιν τον Λαόν».111 Επιστολή του προς τον Φίλντνγκ σχετική (και) με το χτύπημα σκιαγραφεί, αντίθετα, έναν ενδοβρετανικό πόλεμο υπηρεσιών που κίνησε τις υποψίες των Γερμανών.112 Ο ίδιος ο Μητσοτάκης υποστηρίζει ότι συνελήφθη όταν ένας πράκτοράς του, Ελληνας διερμηνέας της Γκεστάπο που του προμήθευε στρατιωτικά έγγραφα, έσπασε στην ανάκριση.113 Σε αντίθεση όμως με τους συλληφθέντες συνεργάτες του, που υποβλήθηκαν σε βασανιστήρια, ο ίδιος κλείστηκε μεν σε απομόνωση αλλά «ούτε τον βασάνισαν ούτε τον κτύπησαν». Ο βιογράφος του το αποδίδει αυτό στη γερμανομάθειά του και «στο γεγονός ότι ήταν μορφωμένος με τα δικά τους μέτρα»· από την αφήγηση όμως του ίδιου του Μητσοτάκη προκύπτει μια αρκετά διαφορετική διάσταση: η προσπάθεια προσεταιρισμού του, σε πολιτική βάση, ως Ελληνα «εθνικιστή» και δυνητικού συνοδοιπόρου στον αντικομμουνιστικό αγώνα.114 Τις ίδιες ακριβώς μέρες οι Μπρόγερ και Πασσαδάκης προσπαθούσαν να στήσουν μιαν «Αντιμπολσεβικική Οργάνωση Κρήτης» ευρύτερης αποδοχής115 και στις 17.2.1944 οι κακόφημοι Σουμπερίτες παραχώρησαν τη θέση τους σ’ ένα ντόπιο Τάγμα Ασφαλείας μ’ επικεφαλής τον αξιωματικό της Χωροφυλακής Δημήτριο Παπαγιαννάκη.116 Ο Μητσοτάκης απολύθηκε τελικά από τις φυλακές της Αγυιάς στις 24 Μαρτίου, με μια αμνηστία που παραχώρησε ο Μπρόγερ επ’ ευκαιρία της εθνικής εορτής. Οι απολυόμενοι άκουσαν πρώτα τον Πασσαδάκη να τους εξηγεί ότι «τα γερμανικά στρατεύματα δεν ήλθον διά να πολεμήσουν ημάς, ένα μικρόν λαόν, αλλά ήλθον καταδιώκοντα τους εχθρούς των, έκτοτε δε παραμένουν ως στρατεύματα φιλικά, τα οποία προστατεύουν και την Κρήτην από κάθε εχθρόν και δη από τον νέον και μεγαλύτερον κίνδυνον, του κομμουνισμού», αλλά και ότι «ο Χίτλερ είναι θερμός φίλος της Ελλάδος, λάτρης του αθάνατου ελληνικού πνεύματος», και «διά της τελετής της μεταφοράς του θείου ελληνικού πνευματικού φωτός από την Ολυμπίαν εις το Βερολίνον εξύψωσε το ελληνικόν όραμα εις τα όμματα και την συνείδησιν του σύγχρονου κόσμου».117 Χαρούμενοι για την απελευθέρωσή τους, κάποιοι από τους απολυόμενους δεν δίστασαν ν’ ανταποδώσουν τον ναζιστικό χαιρετισμό του ομιλητή· όχι όμως και ο Μητσοτάκης.118 Αν μη τι άλλο, αντιλαμβανόταν πολύ καλά τι θα σήμαινε μια τέτοια χειρονομία on camera για το μεταπολεμικό του μέλλον. Αυτό που δεν τεκμηριώνεται από τις διαθέσιμες πηγές είναι πάντως ο ισχυρισμός περί θανατικής καταδίκης του. Κάτι τέτοιο δεν έχει καταγραφεί πουθενά - ούτε καν στην έκθεση του φίλου του Σπανουδάκη, που τον θέλει απλώς «συλληφθέντα δύο φοράς και φυλακισθέντα εις Αγυιάν».119 Η απουσία τεκμηρίων δεν επιβεβαιώνει φυσικά το αντίθετο, πρέπει όμως να συνδυαστεί με όσα -πολύ περισσότερα- γνωρίζουμε για τη δεύτερη σύλληψή του. Η δεύτερη σύλληψη Η δεύτερη σύλληψη του Μητσοτάκη πραγματοποιήθηκε στις 22 Οκτωβρίου 1944, κάτω από ριζικά διαφορετικές συνθήκες. Αποκομμένοι από τον κύριο όγκο της Βέρμαχτ που εγκατέλειπε πια την Ελλάδα, οι εναπομείναντες Γερμανοϊταλοί του νησιού είχαν ταμπουρωθεί σε μια στενή λωρίδα γύρω από τη Σούδα και τα Χανιά, πολιορκημένοι από μερικές χιλιάδες αντάρτες, και περίμεναν την άφιξη βρετανικών μονάδων για να παραδοθούν με ασφάλεια. Το συμμαχικό στρατηγείο, πάλι, έθεσε σε λειτουργία ένα πρόγραμμα υπονόμευσης του ηθικού των πολιορκημένων, για να επιταχύνει αυτή τη συνθηκολόγηση. Ενας από τους βασικούς συντελεστές αυτού του εγχειρήματος ήταν και ο Κώστας Μητσοτάκης. Λεπτομέρειες για τη σχετική δραστηριότητά του πληροφορούμαστε από έκθεση του Ντανμπάμπιν στις 19 Αυγούστου: «1. Υπονομευτική δουλειά. [...] Ο ΤΖΑΚ, ένας δικηγόρος που εργάζεται στα γερμανικά στρατοδικεία [χειρόγραφη εξήγηση στο περιθώριο: Κωνσταντίνος Μητσοτάκης] έχει ελπιδοφόρες επαφές ανάμεσα στους νεαρούς Γερμανούς αξιωματικούς και πιστεύει πως υπάρχει μια σοσιαλδημοκρατική οργάνωση μεταξύ των Γερμανών στην Κρήτη. Ενας αξιωματικός στην [λογοκριμένο] στα Χανιά -ένας Αυστριακός ναζί- επέστρεψε πολύ καταβεβλημένος από μια πρόσφατη επίσκεψη στη Βιέννη κι εξέφρασε την άποψη πως ο πόλεμος θα τελειώσει σύντομα και πως δεν θα υπάρχει στον κόσμο θέση γι’ ανθρώπους σαν κι αυτόν. »2. Ο ΤΖΑΚ επιβεβαιώνει την άποψη πως ο [νέος Γερμανός στρατιωτικός διοικητής] Μύλερ είναι πατενταρισμένος ναζί και δηλώνει πως ο [προκάτοχός του, στρατηγός] Μπρόγιερ κατά την αναχώρησή του τού είπε Η ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ πως οι Κρητικοί πρέπει να προσέχουν τις κινήσεις τους, καθώς ο Μύλερ είναι ένας άξεστος στρατιωτικός δίχως τον δικό του (του Μπρόγιερ) διπλωματικό τρόπο διαχείρισης καταστάσεων».120 Το αποκορύφωμα αυτής της προσπάθειας ήρθε όταν ο Μητσοτάκης με δύο Βρετανούς, τον υπολοχαγό Στίβεν Βέρνι και τον δεκανέα Κοέν, συναντήθηκαν με τον επικεφαλής της τοπικής γερμανικής αντικατασκοπίας, υπολοχαγό Βιλντχάγκε, προτείνοντάς του να συζητήσουν τους όρους παράδοσης της γερμανικής φρουράς. Το διάβημα κατέληξε σε αποτυχία και στις 22 Οκτωβρίου ο Μητσοτάκης, ο Κοέν και οι περισσότεροι συνεργάτες τους συνελήφθησαν στο σπίτι ενός απ’ αυτούς. Σύμφωνα με τον απολογισμό της SOE, το πλήγμα «οφειλόταν κυρίως στον ανοιχτό τρόπο με τον οποίο εργαζόταν η ομάδα. Οπωσδήποτε είχαν εκτελέσει τις οδηγίες τους, να “καταστήσουν αντιληπτή στον εχθρό την παρουσία και την αποστολή τους”. Ο εχθρός ενδεχομένως ανησύχησε πολύ από την παρουσία τους κι αποφάσισε να τους ξεκαθαρίσει».121 Την εικόνα συμπληρώνει η κατάθεση της Καίτης Μητσοτάκης στην SOE της Αθήνας (18.11.1944): «Σαν απέτυχαν οι διαπραγματεύσεις, οι Γερμανοί διέταξαν τους δυο Βρετανούς αξιωματικούς να εγκαταλείψουν το νησί, κι επέτρεψαν στον Μητσοτάκη να παραμείνει στην Κρήτη με τον όρο να μην ξανανακατευτεί στο μέλλον σε παρόμοια δουλειά. Αν δεν το έκανε, θα συλλαμβανόταν σαν κατάσκοπος. Ο Στίβεν [Βέρνι] εγκατέλειψε τα Χανιά, αλλά παρέμεινε στην Κρήτη. Ο Τζορτζ [Κοέν] κι ο Μητσοτάκης παρέμειναν στα Χανιά και λίγο αργότερα, κατά τη διάρκεια μιας συνάντησης, ανακαλύφθηκαν και συνελήφθησαν αμφότεροι από τους Γερμανούς. Εκτός από άλλες κατηγορίες, είχαν μαζί τους ασύρματο κι ενοχοποιητικά έγγραφα, και συνεπώς υπάρχει φόβος ότι θα καταδικαστούν σε θάνατο».122 Παρά τους (εύλογους) φόβους για την τύχη των συλ- ληφθέντων, όλες οι πηγές συμφωνούν ότι τελικά δεν υπήρξε καμιά απολύτως θανατική καταδίκη. «Χάρη στην ψύχραιμη συμπεριφορά των επικεφαλής και τις απειλές αντιποίνων που διαβιβάστηκαν στους Γερμανούς, αυτοί οι πράκτορες δεν εκτελέστηκαν, όπως θα περίμενε κανείς, αλλά τους μεταχειρίστηκαν ως αιχμαλώτους πολέμου. Διαπραγματεύσεις ξεκίνησαν για την ανταλλαγή τους και έληξαν ικανοποιητικά στις 31 Μαρτίου 1945, όταν ο Κοέν κι εννιά Ελληνες ανταλλάχτηκαν με 30 Γερμανούς», ξεκαθαρίζει ο απολογισμός της SOE, με τη διευκρίνιση πως «ακόμη και στη φυλακή ο Κοέν κι ο Μητσοτάκης εξακολούθησαν να δουλεύουν πάνω στο ηθικό των Γερμανών».123 Ακόμη πιο εύγλωττος είναι ο μητροπολίτης (και προσωρινός Γενικός Διοικητής) Αγαθάγγελος Ξηρουχάκης, σε επιστολή του προς τον Νταμπάμπιν (10.11.1944).124 Σε επαφή του με τον Γερμανό διοικητή, στρατηγό Μπέντακ, διαβάζουμε, ο τελευταίος τον καθησύχασε ότι, «καίτοι έχουν πλήρη στοιχεία εις βάρος των κατηγορουμένων, εν τούτοις θα ενεργήσουν λεπτομερή ανάκρισιν. [...] Εφύγαμεν με την πεποίθησιν ότι εσώσαμεν τας κεφαλάς και των νυν κρατουμένων». Οι διαβεβαιώσεις αυτές δεν εμπόδισαν ωστόσο τις φήμες για την τύχη των συλληφθέντων: Την επομένη, «ολόκληρος η πόλις συνεκεντρώθη εν τω Επισκοπικώ Μεγάρω, ίνα μεταβώμεν παρά τω Διοικητή, καθ’ όσον -δήθεν- μετά την αναχώρησίν των κατεδικάσθησαν εις θάνατον και θα συνεδρίαζε το στρατοδικείον την ημέραν εκείνην. Ταύτα όμως πάντα απεδείχθησαν μύθοι και αποκυήματα νοσηράς γυναικείας φαντασίας». Ο Μπέντακ τούς «εδήλωσεν ότι αγνοεί ταύτα» και «τα αυτά επανέλαβεν και πρός τινα διερμηνέα της Γενικής Διοικήσεως [λογικά, την Καίτη Μητσοτάκη], ήτις μετέβη παρ’ αυτώ, μετά προσωπικών φίλων του». Στις 6 Νοεμβρίου «εγένετο πάλιν συναγερμός, επειδή επεραιώθησαν, ως έλεγον, αι ανακρίσεις, διότι συνεκλήθη το Στρατοδικείον, κατά δε τας πληροφορίας των 17 Αριστερά, ο Κώστας Μητσοτάκης (με μουστάκι και παλτό ανά χείρας) και οι συγκρατούμενοί του τη στιγμή της απόλυσής τους με την αμνηστία του στρατηγού Μπρόγερ για την 25η Μαρτίου 1944. Δεξιά, η ταυτοποίηση του «Τζακ» σε έκθεση της SOE (19.8.1944) Ο Μητσοτάκης με δύο Βρετανούς επιχείρησαν να διαπραγ­ ματευτούν τους όρους παράδοσης της γερμανικής φρουράς 18 Η ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ Ο Μητσοτάκης έχει υποστηρίξει πως η συμφωνία για την ανταλλαγή του «έγινε μεταξύ του Στρατάρχου Αλεξάντερ και του Φον Κάιτελ» περισσότερον ευφαντάστων οι κατηγορούμενοι είχον ήδη εκτελεσθή! Συνεπεία των φημών τούτων συνεκεντρώθη κόσμος πολύς εν τω Επισκοπικώ Μεγάρω, διαπυνθανόμενος τι πρέπει να πράξωμεν. Εστειλα πάραυτα απεσταλμένον εις τον διοικητήν “οχυράς Θέσεως”, όστις μοι απήντησεν: “Θυμούμαι την υπόσχεσίν μου· άμα τω πέρατι της ανακρίσεως θα Σας δεχθώ. Ενωρίτερον ουδέν έχω να Σας ανακοινώσω”». Τελικά, όμως, «τόσον ο Μητσοτάκης όσον και ο σωφέρ Σπανουδάκης έγραψαν προς τους οικείους των ότι ελπίζουν πως αι ανακρίσεις πλησιάζουν να τερματισθούν. [...] Ηδη μένω απολύτως ικανοποιημένος, καθ’ όσον ο μεν σωφέρ Σπανουδάκης περιφέρεται ελευθέρως εις την αυλήν της φυλακής, ως ο ίδιος γράφει, ο δε Μητσοτάκης γράφει επίσης ότι η ζωή του δεν κινδυνεύει».125 Ακόμη και στις 11 Φεβρουαρίου, πάντως, ένα τετράμηνο μετά τη σύλληψη κι ενώ οι διαπραγματεύσεις για την απελευθέρωσή τους βρίσκονται σε πλήρη εξέλιξη, «οι συγγενείς των κρατουμένων Ελλήνων (Μητσοτάκη κ.λπ.) ανησυχούν, φοβούμενοι μήπως συνέλθη το γερμανικόν στρατοδικείον και καταδικάση αυτούς».126 H τελική ανταλλαγή έγινε με πρόταση των Γερμανών. «Οι Ελληνες που συνελήφθησαν δεν έχουν ακόμη οδηγηθεί σε δίκη και λέγεται πως δεν διατρέχουν άμεσο κίνδυνο», αναφέρει στις 18.11 ο Ντανμπάμπιν. «Ενας Γερμανός αξιωματικός μάς προσέγγισε πρόσφατα, συστήνοντας να προτείνουμε ν’ ανταλλαγεί τόσο το βρετανικό όσο και το ελληνικό προσωπικό ως αιχμάλωτοι πολέμου. Ο μητροπολίτης μετέφερε επίσης την προειδοποίηση πως οι πράκτορες των Γερμανών που έχουμε στα χέρια μας θα λάβουν την ίδια μεταχείριση μ’ εκείνη που θα έχουν οι δικοί μας πράκτορες. Εχω μεγάλες ελπίδες ότι θα καταστεί δυνατό να τους βγάλουμε με εξαγορά ή να πείσουμε τη φρουρά να λιποτακτήσει μαζί τους».127 Το ίδιο ακριβώς κατέθεσε και η αδερφή του Μητσοτάκη στις βρετανικές υπηρεσίες: «Επιτράπηκε στην κυρία Βιρβιδάκη να μεταβεί στην Αθήνα και της ειπώθηκε από τους Γερμανούς ότι, αν καταφέρει να κανονίσει με τις βρετανικές στρατιωτικές αρχές να τους προτείνουν αυτές μια ανταλλαγή αιχμαλώτων με αναλογία ενός Γερμανού αξιωματικού και δύο στρατιωτών για κάθε έναν από τους παραπάνω, τότε αυτοί (οι Γερμανοί) θα ήταν διατεθειμένοι να αφήσουν τον “Τζορτζ”, τον Μητσοτάκη και τους δύο Eλληνες».128 Απασχολημένοι προφανώς με τα Δεκεμβριανά, οι Βρετανοί όρισαν διαπραγματευτή στις 3 Ιανουαρίου.129 Υστερα από κάμποσα παζάρια, η ανταλλαγή πραγματοποιήθηκε στη Γεωργιούπολη στις 31 Μαρτίου. Την απελευθέρωση των εννιά Ελλήνων ακολούθησε ένα σύντομο λογύδριο του ταγματάρχη της SOE, Ντένις Τσικλητήρα: «Παιδιά από σήμερον και εις το εξής, επειδή ο πόλεμος τελειώνει, δεν απομένει πια καμμιά υποχρέωση απέναντί σας, και σας παρακαλώ να πάτε στα σπίτια σας και να βρείτε δουλειά. Ο Μητσοτάκης και ο Μανουσάκης να πάνε στας Αθήνας».130 Στις κατά καιρούς δηλώσεις του, ο Μητσοτάκης έχει υποστηρίξει πως η συμφωνία για την ανταλλαγή του «έγινε μεταξύ του Στρατάρχου Αλεξάντερ και του Φον Κάιτελ από γερμανικής πλευράς και, όπως εκ των υστέρων προέκυψε, η ανταλλαγή αυτή, λόγω της σημασίας της, είχε τελικά εγκριθεί από τον ίδιο τον Χίτλερ».131 Κανένα τεκμήριο δεν έχει φυσικά προσκομιστεί για να στηρίξει έναν τόσο τερατώδη ισχυρισμό· ως πηγή, ο Μητσοτάκης επικαλείται απλώς μια προφορική «εκμυστήρευση» του πρώην δεσμοφύλακά του, κατά τη διάρκεια κάποιου ταξιδιού του στη Γερμανία τη δεκαετία του 1960.132 Ο φάκελός του στην SOE καταγράφει, απεναντίας, το συμβάν σαν κάτι τετριμμένο: «απολύθηκε σε μια ανταλλαγή αιχμαλώτων».133 Η αποζημίωση Ο Κώστας Μητσοτάκης μπορεί να μην πληρωνόταν για τις υπηρεσίες του προς τη συμμαχική υπόθεση στη διάρκεια της Κατοχής, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν αποζημιώθηκε μεταπολεμικά για τις υλικές ζημιές που υπέστη εξαιτίας τους. Τον Μάιο του 1945, αμέσως μετά τη γερμανική συνθηκολόγηση, η βρετανική αποστολή τού παραχώρησε ένα αμάξι Opel Capitan από τα λάφυρα, ως αντάλλαγμα για το αυτοκίνητό του που κατασχέθηκε από τους Γερμανούς μετά τη σύλληψή του.134 Λίγο αργότερα, το αρχηγείο της SOE εισηγήθηκε στο ελληνικό ΥΠΕΞ την ανώτατη δυνατή παρασημοφορία του για τις κατοχικές υπηρεσίες του.135 Στο έγγραφο αυτό, που υπογράφει ένας ανώτερος αξιωματικός δίχως την παραμικρή επιχειρησιακή εμπειρία στην Κρήτη, συναντάμε και την πρώτη μνεία στην υποτιθέμενη θανατική καταδίκη του... 1� Αυριανή, 10�5�1985, σ�1� 2� «“Ο φίλος των Ες-Ες”, όπως τον ονομάζετε, δεν πεθαίνει� Θα περιπλανάται στην Ελλάδα, έξω από το δημόσιο βίο της χώρας» (Τα Νέα, 13�5�1985, σ� 3)� 3� «Είναι σκληρό αυτό το σύνθημα� Ας τον αφήσουμε να περιπλανάται» (Το Βήμα, 16�5�1985, σ� 5)� 4� Αυριανή, 27�5�1985, σ� 8� 5� Ενδεικτικά: «Είχε πολλούς φίλους ναζί ο Μητσοτάκης» (12�5)· «Ερχονται στην Αθήνα οι δυο Γερμανοί ναζί� Δημοσιογράφος μας βρίσκεται ήδη στη Γερμανία� Τώρα να δούμε Μητσοτάκη, μόλις τους αντικρίσεις τι θα μας πεις» (13�5)· «Υπεράσπισε δυο ναζί ο Μητσοτάκης σε δίκη εγκληματιών πολέμου» (14�5)· «Επαιρνε λεφτά από τους ναζί ο “Ψηλός”� Βρέθηκε απόδειξη με την υπογραφή του» (15�5)· «Μαυραγορίτης στην κατοχή ο Μητσοτάκης» (20�5)· «Νέες αποκαλύψεις του λοχαγού των ναζί� Ενα φορτίο μπακαλιάρο δώσαμε στο Μητσοτάκη» (21�5)· «Φήμες ότι υπάρχει φωτογραφία που δείχνει ΜΕ ΣΤΟΛΗ ΝΑΖΙ Ο ΚΩΣΤΑΣ ΜΗΤΣΟΤΑΚΗΣ� Δέκα δημοσιογράφοι μας ψάχνουν να τη βρουν���» (23�5)· «Τον είδαμε ντυμένο Γερμανό το Μητσοτάκη� Ολο το Κρητικό χωριό το θυμάται� Είχε πάει μ’ ένα τζιπ με δυο άλλους Γερμανούς!» (28�5)· «Μεγάλος ψεύτης ο Μητσοτάκης� Δεν καταδικάστηκε ποτέ σε θάνατο!» (29�5)� 6� Νίκος Κακαουνάκης, Βίος και πολιτεία του Μητσοτάκη, Αθήνα 1985� Σύμφωνα με Το Ποντίκι της 17�5�1985 (σ� 7), το βιβλίο -που δεν ασχολείται με αυτή καθαυτή τη φωτογραφία- είχε «μόλις κυκλοφορήσει»� 7� Βίος και πολιτεία του Μητσοτάκη, φυλλάδιο υπογεγραμμένο από την εφ� Τόλμη (διευθυντής Ν� Βιδάκης), στο προσωπικό αρχείο του γράφοντος� 8� Ενδεικτικά: Αγγελος Μπρατάκος, Η ιστορία της Νέας Δημοκρατίας, Αθήνα 2002, σ� 402� 9� Χάρης Πασβαντίδης, Ο Εφιάλτης, Αθήνα 1991, σ� 24-98� 10� «Δικαίωση για τον Μητσοτάκη», Ελεύθερος Τύπος, 2�3�2001, σ� 9� 11� «Απόρρητες εκθέσεις των ναζί ξεσκεπάζουν το ρόλο του στην Κατοχή� Ο “πράκτορας Μ�” και ο “δόκτορας Μ�” των Γερμανών», Αυριανή, 29�5�1985, σ� 1 και 8� Η ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ 12� «Στο φως η ένοχη σχέση του ΠΑΣΟΚ με τη Στάζι», Απογευματινή, 2�3�2001, σ� 3· «Κολάζ της ΣΤΑΖΙ η φωτό της ντροπής», Η Χώρα, 2�3�2001, σ� 11· «Μέσω Αυριανής οι χαλκευμένες φωτογραφίες της Στάζι», Η Χώρα, 28�10�2001, σ� 6� 13� «Πράξη απελπισίας του ΠΑΣΟΚ οι συκοφαντίες κατά Μητσοτάκη», Η Καθημερινή, 11�5�1985, σ� 2� 14� «Ο Μητσοτάκης τίναξε στον αέρα τη σκευωρία», Ακρόπολις, 16�5�1985, σ� 9· «Αποκαλύπτεται η σκευωρία της φωτογραφίας», Η Καθημερινή, 16�5�1985, σ� 13� 15� «Ο Μητσοτάκης απαντάει για τη φωτογραφία», Ελευθεροτυπία, 16�5�1985, σ� 6� 16� Ακρόπολις, 16�5�1985, σ� 9� Το όνομα «Ντόιφεν» απαντά στις περισσότερες εφημερίδες, μ’ εξαίρεση την Καθημερινή και τη Μεσημβρινή που τον αναφέρουν ως «Τόιφελ», δηλαδή Διάβολο� Αλλά κι ο «Ρούπερτ Κρέσνερ», τελικά λεγόταν Rupraecht Kremser (Δημήτρης Δημητράκος, Κώστας Μητσοτάκης� Πολιτική βιογραφία, τ� Α', Αθήνα 1989, σ� 210)� 17� Ακρόπολις, ό�π� 18� HS 5/724/60, «Report by Major T�J� Dunbabin� 14-26 Jul 44», [Κρήτη] 26�7�1944, σ� 2� 19� goo�gl/1ZceS7, δακτυλογραφημένο κείμενο του Κώστα Τσαγράκη σε φαξ της 15�7�1995 από το Αρχείο Βούλτεψη� 20� «Ολη η αλήθεια� Μιλάει ο Γερμανός της φωτογραφίας», Μεσημβρινή, 16�5�1985, σ� 1 και 22-5· «Στη φόρα η απάτη Ανδρέα-Αυριανής� Μίλησε χθες ο δήθεν Ες-Ες», Ελεύθερος Τύπος, 16�5�1985, σ� 1 και 44-5· «Ξεσκεπάζουμε τη σκευωρία», Ελεύθερος Τύπος, 17�5�1985, σ� 36-7� 21� Η Καθημερινή, 12�5�1985, σ� 2� Για την ιδιότητα του Στάνλει: Δημητράκος, ό�π�, σ� 119· Νίκος Κοκονάς, Βρετανοί κατάσκοποι στην Κρήτη 1941-45, Αθήνα 1991, σ� 97-8 και 216-7� Η θητεία του στην ISLD δεν αναφέρεται, φυσικά, στην ανακοίνωση� 22� Η Καθημερινή, 12�5�1985, σ� 2� 23� Η Καθημερινή, 14�5�1985, σ� 11� 24� «Μητσοτάκης: δεν είμαι εγώ υπήκοος των ΗΠΑ���», Η Καθημερινή, 15�5�1985, σ� 1� 25� «Γιατί λοιπόν τόσα ψέματα;», Το Ποντίκι, 17�5�1985, σ� 6-7� 25� «Κακοήθης επίθεσις της κυβερνήσεως εναντίον του βουλευτού κ� Μητσοτάκη», Κήρυξ, 23�1�1962, σ� 1� 27� Ακόμη και στα αποχαρακτηρισμένα έγγραφα της SOE, τα ονόματα των πρακτόρων της MI-6/ISLD παραμένουν απόρρητα� 28� Duncan Stuart, «“Of historical interest only”� The origins and vicissitudes of the SOE Archive», σε Neville Wyllie (ed�), The Politics and Strategy of the Clandestine War� Special Operations Executive 1940-1946, Λονδίνο 2007, σ� 15-26� 29� Δημητράκος, ό�π�, σ� 106-7� 30� Κακαουνάκης, ό�π�, σ� 19-27, επιστολές Κυριάκου Μητσοτάκη προς «Xαράλαμπο», Εν Χανίοις 16�4�1942, 20�4�1942 και 9�5�1942� 31� Κακαουνάκης, ό�π�, σ� 27· Δημητράκος, ό�π�, σ� 106-7� 32� Παρατηρητής, 17, 18, 21 και 23�1�1944, σ� 2� 33� HS 5/724/74, «Report on Crete by Maj� T�J� Dunbabin, 8-19 Aug 44», [Κρήτη] 19�8�944, σ� 1· N�A� Kokonas, The Cretan Resistance 1941-1945� The Oicial British Report of 1945, Ηράκλειο 2004, σ� 103� 34� Εθνική (Χανιά), 31�7�1962, σ� 1, 2�8�1962, σ� 1, και 4�8�1962, σ� 1� 35� «Τον προκαλούμεν και πάλιν», Κήρυξ, 3�8�1962, σ� 1� 36� Το Βήμα, 15�3�1967, σ� 12· Κακαουνάκης, ό�π�, σ� 33� 37� Εθνική, 24�1�1962, σ� 1 (ομιλία Γ� Βολουδάκη στη Βουλή), και 4�8�1962, σ� 1� Απαντώντας σ’ αυτές τις νύξεις, η εφημερίδα του Μητσοτάκη προκάλεσε την αντίπαλό της «να προσκομίσει οιανδήποτε απόδειξιν», υποστηρίζοντας πως ο εκδότης της «κατά την κατοχήν όχι μόνο με τους Γερμανούς αλλά και με οιονδήποτε άλλον δεν είχε τραπεζικάς συναλλαγάς» («Ας μην αμφιβάλη», Κήρυξ, 5�8�1962, σ� 1)� 38� Τα Νέα, 23�4�1966, σ� 1 και 12· Ελευθερία, 24�4�1966, σ� 12 και 26�4�1966, σ� 5� Φωτοτυπία του εγγράφου σε Κακαουνάκης, ό�π�, σ� 55� 39� Ελευθερία, 24�4�1966, σ� 12� 40� Ελευθερία, 26�4�1966, σ� 5� 41� Ελευθερία, 19�3�1967, σ� 1, και 21�3�1967, σ� 1, 5 και 8· Τα Νέα, 20�3�1967, σ� 12� 42� Τα Νέα, 15�3�1967, σ� 12� 43� Τα Νέα, 16�3�1967, σ� 12� 44� Ζαν Φήλντινγκ, Το κρυφτό� Η αντίσταση στην Κρήτη, Αθήνα 1993, σ� 66� 45� Ιωάννης Παΐζης, Η μάχη της Κρήτης� Τα μετά την μάχην� Η Αντίστασις, Αθήναι 1971, σ� 481� 46� Δημητράκος, ό�π�, σ� 135 και 154-5� Στο δεύτερο απόσπασμα, σε εισαγωγικά έχουν μπει μόνον οι χαρακτηρισμοί� 47� Δημητράκος, ό�π�, σ� 155 (δήλωση)· Kokonas, ό�π�, σ� 185 (άφιξη)� 48� Παΐζης, ό�π�, σ� 96-7� 49� Στο ίδιο, σ� 97-8� 50� Δημητράκος, ό�π�, σ� 154� 51� Παΐζης, ό�π�, σ� 99� 52� HS 5/671/60, «Leading Germanophiles, Prefecture of Canea», συνημ� σε Major G�S�, «Appreciation of Dr I�N� Paizes and his work», 27�2�1943� 53� HS 5/727/84-88, «Translation of Report by 2nd Lieut� Nikolaos Lampathakis to CHQ», Cairo 21�8�1942, Most Secret� 54� Δημητράκος, ό�π�, σ� 155� 55� HS 5/724/183, Lt Col T�J� Dunbabin, «Report on S�O�E� Missions in Crete» (άνοιξη 1945), σ� 55� Πρβλ� Kokonas 2004, σ� 103� 56� HS 8/629, Lt�Col� J�A� Dolbey προς ελληνικό ΥΠΕΞ, 22�11�1945� 57� Τζακ Σμιθ-Χιουζ, Απόρρητη αναφορά της δράσεως της S�O�E� στην Κρήτη 1941-45, Αθήνα 1991, σ� 120� 58� Παΐζης, ό�π�, σ� 100� Σύμφωνα με τον Μητσοτάκη, η αδερφή του «ειργά- 19 Αριστερά: ο μητροπολίτης Χανίων Αγαθάγγελος Ξηρουχάκης σε ναζιστική τελετή μαζί με τον Γενικό Διοικητή Κρήτης Ιωάννη Πασσαδάκη. Δεξιά: ο ίδιος με τον Βρετανό ταγματάρχη Ντένις Τσικλιτήρα στη Γεωργιούπολη, κατά την ανταλλαγή του Μητσοτάκη και 9 συγκρατουμένων του (31.3.1945) 20 Η ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ σθη ως δημόσιος υπάλληλος 3-4 έτη εις την Γεν� Διοίκησιν Κρήτης και ουδαμού αλλού» (Κήρυξ, 24�1�1962, σ� 1)� Για την κατάθεση Δασκαλάκη: Κακαουνάκης, ό�π�, σ� 67· Ελευθερία, 16�4/1967, σ� 9� 59� Ελεύθερον Βήμα, 23�8�1942, σ� 2� 60� HS 5/731/75, «Ninth Report by Major J� Smith Hughes» (23�11�1944), σ� 6� 61� Εθνική, 24�1�1962, σ� 1· Αυριανή, 27�5�1985, σ� 8, επιστολή του τέως αντάρτη της ΕΟΚ Εμμ� Σταγάκη� 62� «Γύρω στη δίκη των Χανίων», Ελευθερία, 21�3�1967, σ� 8� 63� Παΐζης, ό�π�, σ� 112-5, 121-6 και 141-7· Στέφανος Μυλωνάκης, Ο Επίσκοπος Κυδωνίας και Αποκορώνου (Κρήτης) Αγαθάγγελος Ξηρουχάκης, Χανιά 1948, σ� 121-9� 64� «Η χθεσινή μεγαλειώδης ειρηνική πατριωτική συγκέντρωσις του λαού των Χανίων», Παρατηρητής, 7�5�1944, σ� 1� 65� Στο ίδιο� 66� «Πένθη� Κυριάκος Κ� Μητσοτάκις», Παρατηρητής, 13�8�1944, σ� 2� 67� Δημητράκος, ό�π�, σ� 530· Γιώργος Καλογεράκης, «Η κατάθεση του Μητσοτάκη στη δίκη των Γερμανών σφαγέων της Κρήτης», Πατρίς, 19�12�2014, goo�gl/hT3SLv� 68� Δημητράκος, ό�π�, σ� 530 69� HS 5/724/74, «Report on Crete by Maj� T�J� Dunbabin, 8-19 Aug 44», [Κρήτη] 19�8�1944, σ� 1� 70� Αυριανή, 24�5�1985, σ� 1, φωτοτυπία του εγγράφου� 71� Δημητράκος, ό�π�, σ� 109 και 119-20� Επίσης: Νίτσα Λουλέ-Θεοδωράκη, Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, Αθήνα 1996, σ� 140· Κήρυξ, 24�1�1962, σ� 1, και 2�8�1962, σ� 1· Καθημερινή, 16�5�1985, σ� 13� 72� ΦΕΚ 1952/Α/316, σ� 2282� 73� Μάρκος Σπανουδάκης, «Εκθεσις» (χ�χ�), σε Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, Αρχεία Εθνικής Αντίστασης, Αθήνα 1998, τ� 6ος, σ� 299� 74� Kokonas, ό�π�, σ� 156� Οι πρωτότυπες εκθέσεις του Σμιθ-Χιουζ καταστράφηκαν τον Ιούλιο του 1942, κατά την προληπτική εκκένωση του Καΐρου (στο ίδιο, σ� 35)� 75� Φήλντινγκ, ό�π�, σ� 66� 76� Kokonas, ό�π�, σ� 109� 77� HS 5/671/58, Major G�S�, «Appreciation of Dr I�N� Paizes and his work» (27�2,1943)� 78� ΑΣΚΙ/ΚΚΕ, τ�κ� 418, φ: 24/2/71β, «Βασίλης» [Δ� Βλαντάς] προς Π�Γ�, 19�9�1944, σ� 3� 79� Για τη σύσταση της ΕΟΚ: Kokonas, ό�π�, σ� 50 και 160-1� Για τον μετασχηματισμό της ΑΕΑΚ σε ΕΟΚ Χανίων: HS 5/726/6, D�H�323 [A� Fielding], «Western Crete 11-23 July 1943», σ� 2· HS 5/726/25-26, «Report by D/ h323� Western Crete, August 1943», σ� 8-9� 80� Κήρυξ, 7�8�1962, σ� 1, επιστολή Ν� Σκουλά� 81� Kokonas, ό�π�, σ� 63-4· Κήρυξ, 7�8�1962, σ� 1� 82� Για τη μετονομασία αυτή: Κοκονάς 1991, σ� 179-80· Philip Davis, MI6 and the Machinery of Spying, Λονδίνο 2004, σ� 128-9· Keith Jefery, The Secret History of MI6, Λονδίνο 2010, σ� 423� 83� Δημητράκος, ό�π�, σ� 119� 84� Σπανουδάκης, ό�π�, σ� 301� 85� HS 5/727, «Suspected Pro-Germans» (21�8�1942)� 86� Kokonas, ό�π�, σ� 64· HS 5/726/56, D/H 323 [Xan Fielding], «Western Crete, October 1943» (31�10�1943), σ� 9� 87� Kokonas, ό�π�, σ� 146� Βλ� επίσης τους φακέλους με τις κατά καιρούς εκθέσεις του προς την SOE (HS 5/723 και HS 5/724)� 88� Kokonas, ό�π�, σ� 146� 89� Φήλντινγκ 1993, σ� 218� 90� HS 8/629 (SOE Liquidation No 178), «Record Sheet� Mitsotakes Konstantinos»� Για την υπόδειξη του φακέλου, ευχαριστώ τον ιστορικό Βασίλη Μανουσάκη� 91� HS 5/727/86-87, «Translation of Report by 2nd Lieut� Nikolaos Lampathakis to CHQ», Cairo 21�8�1942, σ� 3-4� 92� HS 5/671/62, «Principle Oicers etc supporting Paizes Organization»� Ο Σπανουδάκης φιγουράρει ως Νο1 στον πίνακα� 93� HS 5/725/53, Xan [Fielding] προς Jack [Smith-Hughes], 5�2�1943� 94� Παΐζης, ό�π�, σ� 97· «Η επιστολή του κ� Ν� Σκουλά προς τον κ� Σοφ� Βενιζέλον», Κήρυξ, 1�8�1962, σ� 1� 95� Κήρυξ, 1�8�1962, σ� 1� 96� Δημητράκος, ό�π�, σ� 141-8· Φήλντινγκ 1993, σ� 217-9· Λευτέρης Ηλιάκης, Η Αντίσταση στο Ν� Χανίων, Χανιά 2003, σ� 338-40� 97� Εκθεση Νικ� Σκουλά προς Υπ� Στρατιωτικών (12�2�1949), σε Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, Αρχεία Εθνικής Αντίστασης, Αθήνα 1998, τ� 6ος, σ� 186� 98� ΦΕΚ 1952/Α/316, σ� 2282� 99� Φήλντινγκ 1993, σ� 218� 100� Xan Fielding, Hide and Seek� The Story of a War-time Agent, εκδ� Secker & Warburg, Λονδίνο 1954� Σε αντίθεση με άλλα μέλη του δικτύου Σπανουδάκη, ο Μητσοτάκης απουσιάζει πλήρως και από το μεταπολεμικό οδοιπορικό του Φίλντνιγκ στην ενδοχώρα των Χανίων (The Stronghold, Λονδίνο 1953)� 101� HS 5/726/70-71, [Xan Fielding] «Nov� 43», 15�11�1943, σ� 1-2� Για την ταυτοποίηση του κωδικού «Jack»: HS 5/724/74� 102� Kokonas, ό�π�, σ� 103 και 107� 103� HS 5/726/4, «Letter and Pamphlet from Konstantinos METSOTAKES, a nephew of Venizelos»� Για τη χρονολόγηση: HS 5/724/2, D/H 323 [Xan Fielding], «Western Crete, July 1943»� 104� HS 5/726/26, D/H 323 [Xan Fielding], «Western Crete, August 1943» (28�8�1943), σ� 4� 105� HS 5/726/70, [Xan Fielding] «Nov� 43», 15�11�1943, σ� 1� 106� HS 5/725/122, D/H 323 [Xan Fielding], «Western Crete, June 25th - July 11th, 1943» (11�11�1943), σ� 4� 107� HS 5/726/16 και 10, Fielding προς Jack Smith-Hughes, 6 και 25�7�1943� 108� Δημητράκος, ό�π�, σ� 169� 109� Μαρία Σπηλιωτοπούλου - Προκόπης Παπαστράτης, Χρονολόγιο γεγονότων 1940-1944 από τα έγγραφα του βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών, Αθήνα 2004, σ� 111� 110� HS 5/722/3, [G� Barkham] «First Report» (16�4�1944), σ� 1· HS 5/722/27, «Final Report of Capt� G�G�A� Barkham on his activities in Crete» (χ�χ�)· HS 5/722/141, «Final Report by Major D�J� Ciclitira» (χ�χ�), σ� 3� 111� Σπανουδάκης, ό�π�, σ� 305� 112� HS 5/722/20, Captain Mark Spanoudakis προς Xan [Fielding], 3�4�1944� 113� Δημητράκος, ό�π�, σ� 159-60� Ο Σπανουδάκης (ό�π�) αναφέρεται από την πλευρά του σε «άνθρωπο που επρόκειτο ν’ αποκτήσει έγγραφα της G�F�P�»� 114� Στο ίδιο, σ� 163� 115� Kokonas, ό�π�, σ� 77 και 163· Νίκος Κοκονάς, Η γερμανική κατοχή στην Κρήτη, Ρέθυμνο 1989, σ� 195-201· ΙΑΚ/ΑΚΚ/36/49-51, Ι� Πασσαδάκης προς Νομάρχας, F�F�P� και Feldgendarmerie, Εν Χανίοις 5�2�1944, αρ� εμπ� 10� 116� Kokonas, ό�π�, σ� 183� 117� Παρατηρητής, 26�3�1944, σ� 2� 118� Δημητράκος, ό�π�, σ� 169-70� 119� Σπανουδάκης, ό�π�, σ� 301� 120� HS 5/724/74, «Report on Crete by Maj� T�J� Dunbabin, 8-19 Aug 44», [Κρήτη] 19�8�944, σ� 1� Από μεταγενέστερη επιστολή του Στίβεν Βέρνι πληροφορούμαστε πως η λογοκριμένη ιδιότητα του Αυστριακού ήταν «αντικατασκοπία» (Δημητράκος, ό�π�, σ� 209)� 121� Kokonas, ό�π�, σ� 107� Το ίδιο εκτιμούσε ο Νταντμπάμπιν και εν θερμώ: Η ομάδα εμφανιζόταν σχεδόν φανερά τις προηγούμενες μέρες και ήταν ευρέως γνωστό τι δουλειά έκανε ο Μητσοτάκης� Δεν υπάρχει ζήτημα συγκεκριμένης προδοσίας» (HS 5/724/119, «Report on Crete by Maj� T�J� Dunbabin, 23 Oct-16 Nov 44», [Κρήτη] 16�11�944, σ� 3)� Αυτοβιογραφικές περιγραφές της σύλληψης: Δημητράκος, ό�π�, σ� 214-5 (Κ� Μητσοτάκης)· Λουλέ, ό�π�, σ� 127 (Μ� Μανουσάκης)� 122� Γιώργος Γεμενάκης, «Πράκτωρ των Βρετανών G3167 Κ� Μητσοτάκης», Ταχυδρόμος, 1�12�2003, σ� 36� Φωτογραφία του εγγράφου παρατίθεται ως εικονογράφηση, δίχως σχετική μνεία στο κείμενο� 123� Kokonas, ό�π�, σ� 107-8� 124� Μυλωνάκης, ό�π�, σ� 283-5� 125� Στο ίδιο, σ� 285� 126� Στο ίδιο, σ� 292� 127� HS 5/724/119, «Report on Crete by Maj� T�J� Dunbabin, 23 Oct-16 Nov 44», [Κρήτη] 16�11�1944, σ� 3� 128� Ταχυδρόμος, 1�12�2003, ό�π� 129� Μυλωνάκης, ό�π�, σ� 288� 130� Στο ίδιο, σ� 294-5, έκθεση του αγρονόμου Εμμ� Κλάδου (31�3�1945)� 131� Καθημερινή, 16�5�1985, σ� 13� Επίσης: Ελευθερία, 26�4�1966, σ� 5, και 15�3�1967, σ� 1· Δημητράκος, ό�π�, σ� 223� 132� Δημητράκος, ό�π�, σ� 223� Πρβλ� Ελευθερία, 26�4�1966, σ� 5� 133� HS 8/629, Lt�Col� J�A� Dolbey προς ελληνικό ΥΠΕΞ, 22�11�1945� 134� HS 8/629, Capt� S�E� Verney προς Force 133, 27�7�1946� 135� HS 8/629, Lt�Col� J�A� Dolbey, ό�π�